De Amerikaanse journalist Virginia Cowles schreef in 1941 Looking for trouble, waarin ze haar avonturen als verslaggever van oorlogshandelingen vastlegde, van de Spaanse Burgeroorlog in 1936 tot aan de Battle of Britain in 1940. Het boek verscheen onlangs voor het eerst in een prachtige vertaling getiteld Op oorlogspad van Auke Leistra op de Nederlandse markt.

Virginia Cowless maakte van 1936 tot 1940 een tocht ‘achter de vlammen aan’ langs alle gewapende conflicten in Europa. Van Spanje, via Tsjechoslowakije, Polen, Finland naar Engeland. Spanje is volgens haar het begin van alle ellende geweest, omdat de overwinnaars van 1918 zich er niet mee bemoeiden en de vrije hand gaven aan Hitler en Mussolini enerzijds en Stalin anderzijds. In Spanje brengt ze beide zijden in de Burgeroorlog van nabij in beeld, zonder te oordelen: ‘Ik schreef over de dingen die ik gezien en gehoord had, maar probeerde ze niet te interpreteren.’ Beide zijden in het Spaanse conflict probeerden haar in hun kamp te trekken en de minder leuke zijden te verbloemen. De Francogezinde persofficier Rosalles, die haar in zijn fraaie bolide langs het front rijdt, zegt telkens: ‘Daar kun je maar beter niet over schrijven’. Bijvoorbeeld over de stad Guernica. Volgens de persofficier werd de stad in de fik gestoken door de Republikeinen; in werkelijkheid, en als zodanig ook door Cowles benoemd, werd de stad door een Duits bombardement vernietigd.

Dagelijks brood

Cowles neemt je mee naar het front aan beide kanten en is voor de duvel niet bang: ze wil weten hoe de mensen hier overleven. Of dat nu het front in het warme Spanje is, of in het ijskoude Finland, de gevechten in de loopgraven in Spanje of in de lucht om Groot-Brittannië. Ze neemt je ook mee als ze zelf moet vluchten voor het oorlogsgevaar, in juni 1940 bijvoorbeeld, uit een door de Duitsers bijna veroverd Parijs, dat tot haar stomme verbazing door de autoriteiten zonder slag of stoot aan de invallers wordt prijsgegeven. Haar vlucht is een hartverscheurende tocht, waarbij ze de spanning niet kunstmatig opwekt door een detectivetoontje, maar door gewoon te beschrijven wat ze ziet.

De schrijfster treft je met scherpe observaties en trefzekere bewoordingen. Ze kan heel subtiel aangeven hoe de mensen met de oorlog omgaan. Bij een bombardement schrijft ze: ‘De enigen die het vertikten om van hun plek te komen waren de vrouwen die in de rij stonden voor een bakkerij. Ik neem aan dat een snelle dood te verkiezen is boven de hongerdood.’ Van deze relativerende en tegelijkertijd ijzingwekkende observaties staan er meer in dit boek. Ze was vooral geïnteresseerd in de menselijke kant van het conflict: ‘De krachten die mensen aanspoorden zulke beproevingen te ondergaan, en de paradoxale mix van heftige en zachte eigenschappen die door het leed werden getriggerd.’

Persoonlijke observatie en contact

Cowles is ook een begenadigd biograaf van allerlei toonaangevende figuren in deze vooroorlogse tijd. Zij vertelt geen verhalen uit de tweede hand, maar put uit eigen ervaringen met Chamberlain, Churchill en Mussolini. Ze bezocht bijeenkomsten waar Hitler sprak. Ze ontmoette in Spanje onder meer de journalist Ernest Hemingway en ook Martha Gellhorn, die onterecht veel bekender dan zij is geworden. Zij was in staat om mensen te doorgronden en inzicht te geven in hun beweegredenen, alsof ze hen dagelijks observeerde en bestudeerde. Ze kwam ook tot verrassende opvattingen. De regering Chamberlain sloot volgens haar geen compromis uit angst, maar uit een oprecht geloof in de bereidheid van Duitsland zich een goede buur te betonen. Ze beweert dat Hitler uitgegroeid zou zijn tot een van de machtigste mensen van Europa, als hij gestopt was na de inname van het Sudetengebied in Tsjechoslowakije. Hitler was populair en genoot groot aanzien, al vindt ze dat moeilijk voorstelbaar, gezien de geringe indruk die hij op haar maakte. Ook Mussolini maakte op haar weinig indruk. Ze noemt hem ‘parmantig, een kleine, gedrongen man … hij liep met het hoofd in de nek en de borst naar voren – alsof de helft van zijn lichaam te groot was voor de rest.’

Het boek is ook interessant door haar observaties van de cultuur van een land, of het nu om Engeland, Frankrijk of om Rusland gaat. Ze introduceert de Sovjet-Unie bijvoorbeeld door middel van de paradox dat er in dit land wel zilvervossenbontjassen voor de rijken te koop zijn, maar dat de gewone man alleen lege schappen aantreft, waar wollen kousen behoren te liggen. Ze ergert zich aan de onzekere, puberale manier waarop de communistische regering zich presenteert als het land dat geen fouten maakt.

Paustovskij

Dat brengt ons bij nog een reden waarom dit boek zo de moeite waard is. Lezing nodigt uit tot het maken van een switch naar het heden. Finland als het hedendaagse Oekraïne. Tsjechoslowakije als voorbeeld voor de NAVO om Rusland geen duimbreed te geven. Ze spiegelt ons als het ware voor dat al te grote clementie met de krachten van de duisternis uiteindelijk als een boemerangbom op onze cultuur zal neerdalen. Ook toen was het al lastig om de slagkracht van het Rode Leger in te schatten. In de strijd tegen de Finnen leek dat dit enorme leger qua manschappen materieel weinig voorstelde. Als Frankrijk en Engeland de Finnen niet in de steek hadden gelaten zou het land uiteindelijk niet bezweken zijn.

Virginia Cowles beschrijft de conflicten van haar tijd als een strijd ‘om genade en gerechtigheid voor de wereld te behouden, en de waardigheid van de mens te behoeden.’ Ze laat zien dat onbuigzaamheid tegenover het kwaad een goede eigenschap is en zweert in dit verband bij Engeland, dat uiteindelijk niet boog, al leek het er in 1938 wel op.

Haar manier van schrijven lijkt op die van de Russische schrijver Paustovskij. Ze was op het juiste moment op de juiste plaats en geeft de lezer van nu daarmee rechtstreeks toegang tot het levende verleden.