Ook in eenvoud kan schoonheid worden gevonden. Dat bewijst de Noorse auteur Tomas Espedal (1961). Hij schreef zestien boeken en won meerdere literaire prijzen, Buiten de orde is zijn tweede boek in vertaling van Marianne Molenaar. Op het eerste gezicht lijkt het verhaal simpel: een achtenveertigjarige man wordt verliefd op een vrouw van vierentwintig.
Het boek bestaat uit herinneringen, aantekeningen, observaties en citaten, niet altijd chronologisch. De ik-persoon, die net als de auteur Tomas heet, neemt de lezer mee op reis door zijn leven. Hij schetst zijn vorige relaties, zijn overleden vrouw, zijn dochter, zijn werk als schrijver en de moeite die het hem kost om romans op papier te zetten.

Muzikale taal

Buiten de orde leest als muziek: de taal dringt niet alleen je hoofd binnen, maar ook je hart. Dit is bijvoorbeeld de manier waarop de Tomas uit het verhaal zichzelf omschrijft: ‘Een brede mond, volle lippen, zijn lippen zijn gegroefd en er zitten littekens rond zijn mond van een gevecht of kwetsuur, hij heeft een grof en rimpelig gezicht. Misschien is het gehavend door eenzaamheid, of door te veel genot, het is onmogelijk te zeggen wat er in het gezicht schuilt, maar juist dat gehavende is het mooie aan hem; zij vindt dat hij een mooi gehavend gezicht heeft.’
Later wordt duidelijk dat werken in een fabriek de oorzaak is van de littekens: Tomas lag op zijn zestiende een zomervakantie lang onder de machines terwijl er olie op zijn gezicht lekte. Dit is tekenend voor de rest van het boek, waarin de hoofdpersoon eenvoudige gebeurtenissen romantiseert.

Een vacuüm van taal en schoonheid

Een belangrijk thema in Buiten de orde is de tegenstelling tussen binnenshuis en de buitenwereld. Het begint al bij de fabriek waar Tomas als jongen werkte, hij weet niet meer zeker of het een warme zomer was, aangezien het tussen de machines altijd koel was. Wanneer hij volwassen is, reist hij met zijn vrouw Agnete naar Guatemala en Nicaragua, waar ze wonen in huizen met tralies voor de ramen. Agnete kan er werken als activistische actrice; Tomas blijft thuis om voor hun dochter te zorgen en door de onrust in beide landen moet hij binnen blijven. Later in het boek is het de buitenwereld die Tomas’ relatie met de vierentwintig jarige studente afkeurt, waardoor zij zich terugtrekken in zijn huis.

Er zijn verwijzingen naar andere schrijvers, zoals Ovidius en Knausgård. Buiten de orde verhaalt, net als Ovidius’ Metamorfosen, dat alles op de wereld continu verandert, maar dat niets geheel verdwijnt, ook de liefde niet. Beide boeken stralen tijdloosheid uit, een vacuüm van taal en schoonheid dat de lezer tot het einde betovert. Knausgård is, net als Espedal, een Noorse auteur met een oeuvre dat autobiografische elementen bevat. Het is interessant hoe Espedal met deze verwijzingen speelt, bijvoorbeeld wanneer Tomas en zijn vriendin tegelijk één van Knausgårds boeken lezen: ‘Tot ik mijn boek neerlegde en haar aankeek; heb je dat gelezen? vroeg ik. Dat hij durft, het is ongelooflijk, hij maakt zichzelf kapot, zei ik.’

Romantiek versus verstand

Hoewel Tomas pas achtenveertig jaar is, voelt hij zich soms ouder: ‘Gaat dat zo: dat de ouderdom komt op een nacht als je alleen in bed ligt, zomaar opeens, als een schaduw in het vertrek; legt zich over je heen, drukt je neer op het bed, houdt je hoofd vast in een vreselijke greep en blaast ijs in je mond.’

Net als in veel klassieke verhalen is de liefde hier verbonden met de dood: alleen zijn betekent dat de ouderdom vrij spel heeft. De stad en het platteland, de oude man met het jonge meisje, zelfs Tomas die Agnete opzoekt in Rome, de stad van de liefde – Buiten de orde zou samengevat kunnen worden in een opeenvolging van clichés. Na het lezen zijn het echter niet de clichés die blijven hangen. Het lijkt niet om het verhaal te gaan, maar om de manier waarop het verhaal is geschreven. Espedals ritme en romantiek overwinnen het verstand.

Liefdesbrief aan de literatuur

Tomas vindt het lastig om te schrijven over zijn geliefden: Agnetes naam noemt hij regelmatig, maar zij is in het heden overleden. Zijn eigen naam wordt tussen de regels door genoemd, alsof hij is vergeten hem weg te halen uit zijn notities. Pas op driekwart van het boek wordt duidelijk hoe zijn dochter heet. Daardoor lijkt het verhaal autobiografisch, wat de intensiteit nog verder versterkt.
Buiten de orde lijkt op het eerste gezicht een eenvoudig boek, maar is in staat de lezer te betoveren. De vertaling door Marianne Molenaar is zo goed dat deze betovering in het Nederlands standhoudt. Niet alleen bevat het verhaal liefdesbrieven, zelf is het ook een liefdesbrief aan de muzikaliteit van taal en de kracht van literatuur. Het resultaat is prachtig, memorabel proza dat je niet leest, maar ervaart. Hoewel Buiten de orde een dun boek is, leest het als een heel leven.