Door Niels Nijborg
Onlangs verscheen bij uitgeverij Cossee het laatste boek van Sherko Fatah De dief van Bagdad (Ein weisses Land). Eerder werd We gaan als het donker wordt (Das dunkle Schiff) uitgegeven. De vermelding van dit boek in 2008 op de shortlist van de Deutsche Buchpreis veroorzaakte Fatahs internationale doorbraak. De schrijver groeide op in Oost-Duitsland en vertrok later naar West-Berlijn, waar hij nog steeds woont. Hij is de zoon van een Koerdische vader en een Duitse moeder. Een Duitse schrijver die al in meerdere boeken voor een decor in het Midden-Oosten koos. De dief van Bagdad is een Bildungsroman (en een zoektocht naar moraal) waarin de avonturen worden verteld van een Iraanse straatjongen die vooruit wil komen in de wereld. Het resultaat is een fascinerende roman die je na de laatste bladzijde laat zitten met een aantal knagende vragen.
De hoofdfiguur in De dief van Bagdad is Anwar. Als straatjongen in Bagdad in de jaren dertig van de vorige eeuw komt hij in contact met een rijke Joodse familie. Via de zoon van de familie maakt hij kennis met het communisme en via de dochter maakt hij kennis met de liefde. Maar Anwar wil meer. Hij streeft ernaar opgenomen te worden in de kringen van de rijken en machtigen. Hij ontmoet de roverhoofdman Malik van wie hij het inbrekersvak leert. Nu is hij in staat om de huizen van de rijken te betreden zonder opgemerkt te worden, maar dit vervult niet zijn verlangen om als gelijkwaardige te worden beschouwd. Dat is zijn doel. En niets is belangrijker voor hem dan dat.
Ondertussen schildert Fatah een prachtig beeld van Bagdad in de jaren dertig. Een overvloed aan details brengen de stad tot leven voor de lezer. Hier beginnen de avonturen van Anwar. Anwar gaat op reis, zijn leven staat regelmatig op het spel en uiteindelijk komt hij weer thuis, de klassieke verhaallijn van een avonturenroman. In die zin is de titel niet slecht gekozen door de vertaalster. Net als de held uit 1001 nacht gaat ook Anwar op avontuur.
Voordat hij vertrekt raakt hij betrokken bij verschillende complotten in Bagdad. Hij speelt een rol bij een aantal historische gebeurtenissen, maar begrijpt noch het belang, noch de consequenties ervan. Bagdad in de jaren dertig is een broeinest van politieke intriges en Anwar bevindt zich in het middelpunt. Hij spioneert voor zowel Malik de dief, als voor de nationalistische militair Nidal, als voor de Joodse communisten. Irak had na de Eerste Wereldoorlog een zekere mate van zelfstandigheid, maar feitelijk hielden de Engelsen, na het aflopen van hun mandaat in 1921, nog een dikke vinger in de pap vanwege de olie. Uiteindelijk leidt dit tot een staatsgreep in 1941 van nationalistische militairen met steun van Duitsland en de Grootmoefti van Jeruzalem. In Bagdad wordt een groot deel van de Joodse bevolking vermoord tijdens de coup. De Joodse bevolking had zich verbonden aan de Engelsen omdat zij op die manier een eigen land hoopten te verwerven. Het Arabische antisemitisme is in tegenstelling tot het Europese antisemitisme grotendeels gebaseerd op een territoriaal conflict met de Joodse bevolking. Anwar begrijpt niet dat hij medeverantwoordelijk is voor de problemen van zijn Joodse vrienden, dat zijn keuzes politieke en sociale consequenties hebben. Het enige doel dat hij heeft, is vooruitkomen in de wereld. Fatahs hoofdfiguur heeft geen moreel kompas omdat hij nooit heeft geleerd dat zijn acties gevolgen kunnen hebben voor anderen. De keuzes die Anwar maakt, maakt hij niet uit kwaadaardigheid. Hij heeft ook niet door dat hij zich door anderen laat gebruiken. Anwar komt op de lezer over als een sympathieke, naïeve hoofdpersoon.
De opstand in Bagdad wordt onderdrukt door de Engelsen. Anwar vertrekt in het gevolg van de Grootmoefti van Jeruzalem naar Duitsland. Deze Grootmoefti is een figuur die werkelijk heeft bestaan. Een virulente Jodenhater die door de Duitsers gretig werd ingezet voor propagandadoeleinden. Later speelde hij een belangrijke rol in het mogelijk maken van een legioen bestaande uit Moslims dat onder andere aan het oostfront heeft gevochten. De historische figuren en gebeurtenissen uit het boek zijn door Fatah uit en te na onderzocht om ervoor te zorgen dat zijn verzonnen hoofdfiguur zo goed mogelijk is ingebed in de waarheid. Uiteindelijk is het avontuur van de verzonnen figuur Anwar net zo ongelofelijk als van vele historische personages uit die tijd. Door zijn verhaal ‘Erdung’ te geven, een historisch verantwoorde achtergrond, zoals Fatah vertelt in een uitzending van De Avonden van de VPRO (17 oktober 2012), wordt Anwar geloofwaardig. Het levert in ieder geval prachtige scènes op, zoals die waarin de hotelgasten onverstoorbaar doorgaan met hun gesprekken in de schuilkelder van het luxehotel tijdens een luchtaanval op Berlijn.
Als Anwar wordt ingezet als soldaat aan het oostfront wordt het voor de lezer steeds moeilijker om hem zijn naïviteit te vergeven. Enerzijds doet hij wat nodig is om te overleven, maar anderzijds zijn de dingen die hij doet wreed en genadeloos. In een oorlogssituatie is het normaal dat ethiek en moraal naar de achtergrond verschuiven, eigenlijk de normale houding van Anwar. Vanaf het begin van het boek krijgen de daden, de keuzes van Anwar steeds vergaander consequenties. In een oorlog vecht je voor je leven, maar kan je het iemand vergeven dat hij in vredestijd zonder moraal functioneert? Bij nader inzien bekruipt de lezer het gevoel dat Anwar toch minder sympathiek is dan eerst gedacht. De gevolgen van zijn naïviteit zijn te wreed, te erg.
Bij Anwars terugkeer in Bagdad, weten we dat we te maken hebben met meer dan een avonturenroman. De auteur heeft ons begeleid tijdens een zoektocht naar moraal, de Bildung van een persoon. De vraag is of dit ook duidelijk is voor Anwar. Anwar is te allen tijden een overlever en vertelt ons zonder het zelf te weten iets over moraal in woelige tijden. Hoe verder we komen in het boek, hoe ongemakkelijker we ons gaan voelen over zijn daden en keuzes. En misschien, aan het eind van het boek, voelt Anwar dat zelf ook.
