Zomerboeken 2018 – In het hoofd van de lezer

Een ander strak vormgegeven boek dat een eenmaal ingeslagen weg met een uiterste consequentie vervolgt is Stijloefeningen (147) van Raymond Queneau. Alleen spat hier wel de speelsheid van de 99 stijlversies van een en dezelfde gebeurtenis van de pagina’s af: een buspassagier neemt waar hoe een jongeman met een raar hoedje een medereiziger ervan beschuldigt voortdurend tegen hem op te botsen in het gedrang van in- en uitstappende mensen. Een paar uur later komt hij dezelfde jongeman in de stad weer tegen, lopend naast iemand die hem de raad geeft een extra knoop aan zijn overjas te zetten. Banaler kan het niet, zou je denken. Des te groter de uitdaging om dit Zinloze Feit de wereldliteratuur binnen te smokkelen door het in bijna ieder denkbare vorm te gieten: van telegramstijl tot alexandrijnen, van een ode tot een heus blijspel, van een breedsprakige stijl tot een eentje uit alleen maar tussenwerpsels opgebouwd.
Speelde het verhaal zich oorspronkelijk in Parijs af, de vertaling uit 1978 van Rudy Kousbroek heeft het hele gebeuren naar het Amsterdamse getrokken en de boel dus flink vernederlandst. Heel behoorlijk werk, maar het voordeel van een vertaald boek is dat het opnieuw vertaald kan worden. Weinig boeken nodigen zo uit om om de 25 jaar opnieuw vertaald te worden als dit. En dat is een reuzecompliment voor Raymond Queneau.

Het derde boek, Kindertijd (1983), speelt deels op Frans grondgebied en deels op Russisch. De in 1900 in Ivanovo uit Russisch-joodse ouders geboren Nathalie Sarraute stond niet alleen aan de wieg van de Nouveau Roman maar wist die ook ruimschoots te overleven. Onder andere met dit op 83- jarige leeftijd geschreven boek dat in plaats van een anonieme verteller een autobiografische ik aan het woord laat. Al is de vorm niet bepaald die van een chronologisch afgerolde standaardautobiografie. De opgerakelde herinneringen aan de eerste, niet al te gelukkig verlopen twaalf jaar van haar leven, pendelend en opgedeeld tussen haar gescheiden ouders in Parijs (moeder) en Sint Petersburg (vader) en ingeklemd tussen beide talen, worden door een wantrouwende tegenstem steevast ondervraagd en kritisch tegen het licht gehouden: ‘Ben je daar zeker van?’ ‘Voelde je dat echt op dat moment?’. Het eigenlijke onderwerp is dan ook meer: hoe een zelfbewustzijn vorm krijgt. Een belangrijke component daarvan is haar gevoeligheid voor het zintuiglijke van woorden, en uitdrukkingen; het ‘blootleggen van alle rijkdommen’ die een woord in zich bergt. Ook de dubbelzinnigheid van taal en het gemak om met woorden iets anders te bedoelen dan men zegt. Zo heeft het jonge meisje op gegeven moment met haar moeder afgesproken dat ze haar als ze ‘gelukkig was zou schrijven: “Ik ben hier heel gelukkig” met een streep onder ‘heel’. En alleen ‘Ik ben gelukkig’ als ik het niet was.’ Sarrautes stijl is zoekend en tastend met bijbehorende puntjes… Nergens thuis en op haar plek weet zij zich uiteindelijk geborgen in haar zelf geschreven woorden.