Een stadje aan de Rijn, een klaslokaal met ijsbloemen op de ruiten, zeventien jongens in de schoolbanken en een onderwijzeres die met ze mee springt en rent als ze naar buiten gaan. Een lieflijk verhaal zou het worden. Maar alles verandert met de tijd en plaats: Duitsland, dinsdag 27 februari 1934, precies een jaar na de brand van de Rijksdag. In de klas van de katholieke jongensschool dragen de meeste tienjarige jongens het uniform van de Hitlerjugend met een speldje van de nieuwe vlag op de bruine kraag, de negenjarigen mogen nog geen lid worden en zijn in versleten kleren gehuld.

De Duits-Amerikaanse schrijfster Ursala Hegi keert sinds haar bestseller Stenen van de rivier weer terug naar het fictieve stadje Burgdorf. In die roman – opgenomen in Oprah’s Book Club – observeerde de dwerg Trudi Montag de wereld om haar heen in de periode van de Eerste Wereldoorlog tot na de Tweede. Trudi komt nog even langs, maar nu leven we mee met de onderwijzeres Thekla Jansen.
Thekla Jansen (34, ongetrouwd, wel een minnaar) heeft eindelijk een aanstelling als onderwijzeres gekregen. Tien jaar moest ze wachten. Nu heeft ze de kans gekregen om de klas over te nemen van haar eigen lerares Sonja Siderova. ‘Het enthousiasme van onze leerlingen herkennen vormt de helft van ons onderwijs’ was het motto van Siderova. En Thekla weet dat in de praktijk te brengen: ze gooit het lesprogramma om als ze merkt dat haar leerlingen op dat moment nieuwsgierig zijn naar andere kennis, weet biologie, taal, rekenen en literatuur tijdens een excursie met elkaar te verbinden en heeft oog voor wat er omgaat in haar leerlingen. Ze is een droomlerares en alle jongens zijn verliefd op haar.
Een heldin dus. Maar hoe moedig is de op het eerste gezicht kritische Thekla? Als kind wist ze zich al aan te passen: ‘Ze laat de dingen die haar verontrusten van zich afglijden. Zo kwam je overal doorheen [..]’ En zo gaat ze ook om met de eisen die de Führer aan het onderwijs stelt. Dat gebeurt stap voor stap. Eerst playbackt ze nog de Hitlergroet en doet ze haar arm niet omhoog, maar al snel salueert ze hardop, voor het geval haar leerlingen haar betrappen. ‘Het zijn maar woorden,’ houdt ze zichzelf voor. Gedichten van de verboden Heinrich Heine verruilt ze als dat nodig is voor die van Goethe. ‘Zij kan wel afwachten tot dit overwaait.’ Moeilijke zaken loopt ze uit de weg. Het gebruikelijk bezoek aan haar oude lerares Sonja Siderova blijft ze uitstellen, net als het gesprek met de ouders van Bruno Stosick. Bruno, die zo graag lid wil worden van de Hitlerjugend, maar niet mag van zijn ouders. Thekla wil ze overtuigen dat een lidmaatschap hun zoon goed zal doen; ze gunt hem het kameraadschap: ‘Wat kan het voor kwaad om Bruno een paar bijeenkomsten te laten meemaken? Wij hadden vroeger ook liedjes en vreugdevuren.’
De keuze voor een onderwijzeres als hoofpersonage is een gouden vondst. Zo kan Hegi in het klein laten zien wat ook op hogere niveaus gebeurt: de groepsprocessen in de klas zijn vergelijkbaar met de meutevorming bij de Hitlerjugend en die van de Duitse bevolking. ‘Toen [Thekla] Bruno naar de bijeenkomst was gevolgd, had ze meteen gezien dat die georganiseerd was door mensen die begrepen wat onderwijs was, hoe ze kinderen moesten respecteren en inspireren. Zo gaf Thekla ook les, instinctief.’

We volgen Thekla Jansen die ene dag in februari, van ’s ochtends vroeg in het klaslokaal tot ’s avonds laat als ze bedenkt welk gedicht ze haar jongens de volgende dag zal voordragen. Deze beschreven dag wordt afgewisseld met hoofdstukken die zich in het verleden afspelen tussen 1899 en 1933. Zo ontstaan er twee niveaus. De dag zelf die steeds abrupt midden in een scène wordt afgebroken, in wisselwerking met de terugblik die we krijgen op het verleden van Thekla en haar ouders. Ursula Hegi bouwt door middel van van deze structuur de spanning op.

Maar helaas ontwikkelt Jongens en vuur zich tot een pageturner die tegenvalt. De gekozen structuur weet Hegi niet vast te houden. De ene dag uit het leven van Thekla bestaat voornamelijk uit fragmenten innerlijke monoloog (herinneringen, mijmeringen en voornemens ) – dus ook weer sprongen in de tijd. En daarbij wisselt ze regelmatig van vertelperspectief. We kijken plotseling door de ogen van een specifieke leerling, de hele groep jongens, en soms brengt ze zelfs een ouderwetse alwetende verteller naar voren. De wisseling van perspectief is op zichzelf natuurlijk geen bezwaar, maar Hegi laat op deze manier weinig werk voor de lezer over. Alles wordt uitgelegd en verteld (ook bijvoorbeeld het verhaal van Icarus, het belang voor de geschiedenis van de Rijksdagbrand), voor het geval we het nog niet doorhadden. En zo lijkt Hegi ook haar eigen personage te behandelen. De roman werkt naar een climax toe die voor de lezer al snel duidelijk is, en het is niet overtuigend dat de intelligente Thekla de uitleg van haar docente Sonja Siderova nodig heeft.

De grote onderwerpen en thema’s (buitenechtelijke zwangerschappen, verloren kinderen, zelfmoord) tegen de achtergrond van nazi-Duitsland en de vragen en dilemma’s die daarbij horen, maken Jongens en vuur tot een pageturner die je op sommige momenten met een brok in je keel moet lezen, maar die uiteindelijk niet overtuigt.