Westerlingen, het nieuwe boek van Arjaan van Nimwegen (1947) speelt in 1781. Toch is het geen historische roman, het boek heeft meer weg van een ‘gedachtenexperiment’ of een ideeënroman. Van Nimwegen koos voor 1781 omdat in dat jaar Kritiek der reiner Vernuft van Immanuel Kant verscheen. Kant beschrijft daarin ‘een eiland van zuivere rede’ en in Westerlingen brengt Van Nimwegen Kants ideaalbeeld tot leven. Maar een utopisch eiland is het niet.
Een Hollands konvooi is op weg naar huis, maar komt terecht in een zware storm en leidt schipbreuk. Een aantal drenkelingen weet een eiland te bereiken. Ze zijn bang voor primitieve inboorlingen, maar maken kennis met een samenleving die erg op die van hun lijkt. Hun verhalen en indrukken worden afgewisseld met het leven van een aantal eilandbewoners.
Al meteen wordt het duidelijk. De samenleving op het eiland lijkt misschien op een Westerse samenleving, maar er zijn grote verschillen. Hier heerst de rede. Kennis is afhankelijk van de manier waarop de rede onze waarneming ordent, betoogde Kant. Dit betekent dat kennis een combinatie is van zintuiglijke waarneming en begrippenkaders. Op het eiland wordt dit erg ver door gevoerd. Een wereld buiten het eiland bestaat niet, het verleden evenmin. ‘Geloof geen verhalen. Verleden en toekomst zijn spoken en spoken bestaan niet. De wereld achter de einder is een hersenschim. Niets blijft, alles verdwijnt, ook deze genoeglijke avond wordt vergeten. Niets is werkelijk nieuw. Alleen door te vergeten is de wereld elke dag nieuw. En meer is er niet.’ Verplicht vergeten dus. Verbeelding, passie en religie zijn onwenselijk en hardhandig optreden tegen overtredingen tegen deze afspraken is gerechtvaardigd. Om de vrijheden te waarborgen wordt het land met harde hand bestuurd: er heerst een dictatuur om de vrijheid te waarborgen. Mede daardoor brengt de rede geen vrijheid, maar leidt tot onzekerheid en angst. ‘De Gedingmeester voelde eens te meer de last van zijn ambt. Eerdere kleine verstoringen van de dagelijkse orde hadden hem al duidelijk gemaakt dat gelukzalige afwezigheid van kennis en ervaring ook onzekerheid meebracht.’ En als er dan ‘bewegende schepen, bemand met levende mensen’ voor de kust worden gezien, durven eilandbewoners hier niets over te zeggen uit angst om voor onrustzaaiers uitgemaakt te worden. Immers, er bestaat niets buiten het eiland. Dat is zo bepaald.
Heel lang ontkennen de eilandbewoners dat er schepen gezien zijn, maar dan spoelen de eerste drenkelingen aan. ‘Argeloos ontwaakten de mensen uit de slaap die teleurstellingen en mislukkingen had uitgewist en het land, dit rijke land, lag weer open en wachtte op het werk van hun hand en hoofd. Dat was goed, ontegenzeglijk. Buiten de tijd begon alles telkens opnieuw. Maar er hing iets in de lucht, aangewaaid met de oosterstorm, dat zich niet door de reinigende westenwinden had laten wegjagen.’ We volgen een viertal westerlingen.
David Rasch is de scheepsarts en als vrijdenker is hij erg enthousiast over het bestuur van dit vergeten eiland. Rede kan niets dan goed brengen, denkt hij. Dit in tegenstelling tot Delius, de starre en zeurderige predikant. Hij weet niet hoe hij het heeft, want naast het verbod op fantasie heerst er ook op religie een taboe. Uit zijn levensverhaal blijkt al dat hij niet erg geschikt is voor missiewerk, dus de paniek slaat toe. Hoe kan hij zich handhaven in dit goddeloze bolwerk? Taillefer, de Amsterdamse koopman verkent de handelsmogelijkeden bij dit ongrijpbare volk, terwijl Hannes, een goedzakkerige matroos verliefd wordt. Omdat deze vier mannen elk op hun eigen manier naar de voor hun onbekende maatschappij krijgen, weet Van Nimwegen veel aspecten van de samenleving voor het voetlicht te brengen. Hij doet dat op een goede manier: elk van de mannen heeft een geheel eigen stem en doet andere indrukken op.
Het leven van de eilandbewoners verandert door de komst van de vreemdelingen. De onrust en twijfel nemen toe en omdat de machthebbers blijven vasthouden aan het oude, de rede, suddert er een opstand. De onrust en het toenemende verzet tegen de onderdrukking worden overtuigend beschreven. De revolutionaire Sélida, de Bloem van Vástóna, speelt een cruciale rol en dat maakt haar veruit de meest interessante eilandbewoner.
In Westerlingen wordt een interessant gegeven uitgewerkt. Jammer is dat het primaire idee al vanaf het begin geen stand houdt. Denken en waarnemen zijn voortdurend op elkaar aangewezen. Ons denken biedt geen afspiegeling van de werkelijkheid. Maar zoals wij de werkelijkheid zien, zo denken wij. In Westerlingen ontkennen de eilandbewoners wat zij waarnemen (de boten voor de kust, drenkelingen in het water) in de hoop de werkelijkheid en dus hun denken aan te kunnen passen. Want doen zij dat niet, dan komen zij in conflict met de afspraken. En daar staan zware straffen op. Daarmee overheerst de rede dus niet, maar juist de ontkenning ervan.
‘Het was goed dat elke dag nieuw was, vol beloften en mogelijkheden.’ Van Nimwegen weet de lezer helaas niet te overtuigen dat vergeten en het ontkennen van heden en verleden hiervoor noodzakelijk zijn. In het boek wordt steeds gesteld dat dit zo is, maar het waarom wordt niet duidelijk. Is dat vergeten nodig om te voorkomen dat de bevolking een begrippenkader ontwikkelt?
Dat neemt niet weg dat Van Nimwegen een goed schrijver is. De zinnen en beschrijvingen zijn mooi, de personages worden goed uitgewerkt en hebben allen hun eigen tone of voice. Toch slaagt hij er maar ten dele in een overtuigende nieuwe wereld neer te zetten. Veel blijft abstract en ongrijpbaar, maar misschien is dat wel inherent aan de filosofische insteek en de vorm, die van een ideeënroman. Het is jammer dat de toon de hele bijna 500 pagina’s zo serieus is. Vooral het onbegrip en de gebrekkige communicatie tussen de verliefde Hannes en zijn Rósila had zoveel luchtiger gekund. Omdat relativeringsvermogen en humor ontbreken is het boek af en toe erg taai en langdradig. Ook als lezer kun je dan niet wachten om weer op de boot naar huis te stappen. Maar de gedachte dat ons denken geen afspiegeling vormt van de werkelijkheid blijft intrigeren en dat maakt dat je als lezer het einde toch haalt!
Arjaan van Nimwegen schreef eerder de romans Van Tol kijkt om (2002) en Welkom thuis (2003). Beide boeken hadden een maatschappelijke outcast als hoofdpersoon. In zijn roman Huisgenoten (2006) ging hij al een stapje verder, hij schreef niet over één randfiguur, maar over een huis vol. In die zin past ook Westerlingen goed in zijn oeuvre. Nu gaat het niet om een persoon als outcast, maar om een hele maatschappij.
