Arthur van Schendel is een auteur die waarschijnlijk alleen nog – en met tegenzin – door middelbare scholieren wordt gelezen. Omdat op de leeslijst ook een roman uit het interbellum moet staan. Verder is hij behoorlijk vergeten. Symbolisch hiervoor is zijn borstbeeld in het Amsterdamse Leidse Bosje dat in de luwte staat van een ordinaire vreetschuur. Toeristen en dagjesmensen zullen zich boven hun snack niet afvragen wie deze bedachtzame figuur met pijp was. Terwijl Van Schendel echter wel iemand was die een standbeeld verdiende. Hij is een van onze grote schrijvers. Dat beeld in het Leidse bosje is overigens een replica. Het origineel, van Jobs Wertheim, bevindt zich in het Literatuurmuseum.
Van Schendels meest bekende boek is Het fregatschip Johanna Maria, een meesterwerk van neo-romantiek over een van de laatste zeilschepen in een snel veranderende (geïndustrialiseerde) tijd. Geschreven in prachtig gedragen Nederlands vol nautische termen.
Hollandse periode
Een andere grote roman is De Waterman (1933) uit zijn zogenaamde Hollandse periode. Hij kende ook een Italiaanse periode (Een zwerver verliefd, Een zwerver verdwaald). Hij woonde een groot deel van zijn leven in Italië. Opmerkelijk is dat hij de Hollandse romans in Italië schreef en omgekeerd.
De titel De Waterman, is alleen al prachtig. De verbeelding wordt onmiddellijk geprikkeld. Wat is dat, een waterman? Een of ander mythisch wezen? Een roman kan niet Hollandser zijn, zich afspelend aan een van de rivieren, in een calvinistisch milieu. Tijd van handeling is het begin van de negentiende eeuw aan het eind van de Franse bezetting.
De waterman is Maarten Rossaert, die in Gorkum opgroeit aan de Merwede als zoon van een dijkwachter en later dijkbouwer en schipper wordt. ‘Maarten verstond het water, het was hem aangeboren.’ Hij voelde zich als jongen aangetrokken tot de rivier. Als dijkbouwer wordt hem vanwege zijn kennis door het heemraadschap om raad gevraagd. Hij wordt wel ‘een rare’ gevonden: ‘Hij doet maar wat hem in de kop komt zonder te vragen of het behoorlijk is. Altijd zonder muts, zelfs op zondag, of er geen geld genoeg was om er een te kopen, de mensen denken dat vader hem te kort doet.’
Zijn bijnaam, de waterman, kreeg hij van de kinderen die hem op de dijk aan het werk zagen op blote voeten en in zijn rode baaien onderbroek te water zagen gaan.
Vanwege zijn ‘vrijpostige’ gedrag wordt hij door zijn streng gelovige vader regelmatig geslagen. Tot Maarten er genoeg van heeft en zijn geluk gaat zoeken. Maarten is een geweldige held om je mee te identificeren: onconventioneel, compromisloos en deugdzaam in tegenstelling tot de bekrompen, intolerante en hebzuchtige calvinisten. Maarten redt mensenlevens en schenkt het geld dat hij erft aan het weeshuis en het armenhuis. Hij is bijna te goed om waar te zijn. Het maakt hem ook gehaat en eenzaam.
Onrechtvaardigheid in beeld gebracht
Van Schendel zet contrasten flink aan om onrechtvaardigheid en onmenselijkheid aan de kaak te stellen. Hij laat Maarten verliefd worden op het Roomse dienstmeisje Marie. Voor onze romantische held is de liefde sterker dan iets banaals als theologische geschillen. De reactie van zijn vader is voorspelbaar: ‘Je trouwt niet met een paapse omdat je uit de kerk gezet zou worden. Zolang je lid bent heb je nog de kans om uitverkoren te worden, maar zetten wij je uit dan is het gedaan met je.’
De katholieken blijken net zo bekrompen als de calvinisten. De ‘mevrouw’ van Marie is het met zijn vader en de dominee eens ‘dat wat gescheiden was niet verenigd kon worden.’ Maarten en Marie blijven van elkaar houden. Als de oude mevrouw jaren later gestorven is gaan Maarten en Marie ongetrouwd samenleven, wat natuurlijk ongehoord was en het zoveelste bewijs van Maartens vrije geest.
Vrije wil of gedreven door het lot
De waterman geeft een beklemmend beeld van het calvinisme, lang voordat Wolkers, ’t Hart en Siebelink dat deden. Van Schendel laat al zien hoe moeilijk het is om je aan de ideeën waarmee je opgevoed bent te ontworstelen. Als zijn moeder en zusje omkomen in het wassende water, en de dominee hem inpepert dat dit de straf van God is vanwege zijn bandeloze gedrag, begint Maarten dit werkelijk te geloven.
De centrale vraag in het boek is of de mens een vrije wil heeft of gedreven wordt door het lot. Maarten vindt geestverwanten bij een verlichte broederschap, maar wordt uiteindelijk verstoten vanwege zijn ongehuwde samenleven met Marie. Hij is eerst schippersknecht en koopt later met geleend geld een eigen boot. Na een verblijf in de gevangenis wegens verzet tegen het wettelijk gezag, heeft Maarten geen geld meer voor een goede nieuwe boot. Hij laat zich evenwel niet kisten en knapt een oude schuit op. Deze is echter te klein om lucratief goederen te vervoeren, waardoor hij, Marie en hun zoontje armoede lijden. Dan wordt hij opnieuw hard getroffen door het lot.
Enorme verbeeldingskracht
Wat Van Schendel tot een groot schrijver maakte is zijn enorme verbeeldingskracht. Trefzeker en met groot gevoel voor detail wekt hij een voorbije tijd tot leven, zonder in historische beschrijvingen te vervallen. De zinnen ademen een enorme sfeer uit. Bijna nergens vind je mooier beschreven wat Nederland het meest kenmerkt: het water en de rivieren.
‘Aan het eind van januari woei de strakke oostenwind dag na dag zonder te minderen en maakte de straten hard en helder, het ijs in de haven werd iedere morgen voor de schuiten stukgehakt en iedere morgen zaten de schotsen weer vast. De mensen spraken ervan of de winter zo streng zou worden als voor drie jaren, maar het duurde niet lang of de wind klemde ook deze keer de Merwede tussen de oevers dicht. En na de jongens met hun priksleden zag men de postbode van Woudrichem met een schouw, zeilende over het ijs.’
Je ziet het voor je, zelfs in deze opwarmende tijden.
De Waterman is een boek dat een onvergetelijke indruk maakt. Telkens als ik door de polder fiets en de romp van een rivieraak boven de boorden van de Eem door het wijdse landschap zie klieven, denk ik aan De Waterman.
