Rusland
Is Rusland een vakantieland? Ja, als je wilt genieten van eindeloze treinreizen, van immens grote steden met een grote variatie aan cultuur en van de niet spreekwoordelijke maar werkelijke Russische gastvrijheid. Niet bepaald, wanneer je je met politiek bezighoudt, wanneer je de enorme tegenstellingen in de bevolking, op straat ziet. Een Duitse historicus, die ik een paar jaar geleden in Moskou in een hotel ontmoette, zei: ‘ik heb hier in een week meer van de duurste Mercedessen gezien, dan in een jaar in München’. Later kom je bij een kerk of bij de metro bedelaars tegen. Weer wat later kom je in een klein, enigszins verouderd museum en bij de eerste de beste vraag die je stelt, krijg je uitvoerig en enthousiast antwoord van de gepensioneerde vrouw die er als suppoost werkt. Rusland – het land van de grote tegenstellingen. Het land, waar je voortdurend moet schakelen van enthousiasme om bepaalde schoonheid, in gebouwen, in kunst en dan weer naar opperste verbazing om het uitbundig etaleren van persoonlijke rijkdom.
Met alle dwaze verhalen en onrustbarende politieke gebeurtenissen is er toch één constante: de rijke Russische cultuur: muziek, kunst, literatuur. Het is vaak juist in de literatuur, dat de bevolking een uitweg zocht en vond. Al eeuwenlang waren er situaties die niet echt om te lachen waren. Toch waren het schrijvers die in hun werk het volk lieten lachen, een spiegel voorhielden of iets toevoegden aan het collectieve geheugen dat later vaak een feest der herkenning zou worden.
Het schrijversduo Ilf & Petrov bijvoorbeeld. Als je in Rusland zegt, dat je iets van hen hebt gelezen, komt er vast en zeker een glimlach, een grijns. Een van de hoofdpersonen uit het boek De twaalf stoelen is een echte boef, maar wel een vrolijke. Hij weet met een onuitputtelijke fantasie mensen om de tuin te leiden en zijn doelen te bereiken. Het verhaal gaat over de briljanten van een oude dame, die zij in de onrustige tijd van de revolutie in een stoel van haar eetkamerameublement heeft verstopt. Op haar sterfbed heeft zij dit aan haar schoonzoon verteld. Die is dan echter helemaal geschokt, want de stoelen zijn kort geleden verkocht. De schoonzoon begint een zoektocht, waar zijn de stoelen gebleven? In een bejaardentehuis? Daar zijn ze ook weggegeven en doorverkocht. Na een paar dagen leert de schoonzoon (Ippoliet Vorobjaninov) een man kennen (Ostap Bender), die zich voorstelt als ‘de grote organisator’ en aanbiedt om samen verder te zoeken. Er volgt een onwaarschijnlijke zoektocht dwars door Rusland, waarbij de mannen de gekste avonturen beleven. Het geeft een schitterend beeld van het leven in de jaren ’20 van de vorige eeuw, maar misschien nog meer van de verschillende personages die het tweetal onderweg ontmoet. Soms worden de bedriegers bedrogen, maar even vaak weten zij met slimme listen weer iets te ‘regelen’. Ostap Bender is een boef, maar wel een charmante boef. Het boek is in 1928 uitgegeven, het wordt nog steeds gedrukt en gelezen. In Odessa staat op een pleintje in het centrum een sierlijk koperen stoeltje. Een willekeurige toerist denkt misschien, dat er ooit een meubelfabriek heeft gestaan, maar iedere Rus weet dat deze stoel symbool staat voor een van die twaalf stoelen uit deze humoristische roman. Zij laten zich er dan ook altijd bij fotograferen. Ik ook. ( Onlangs zou ik met een van mijn Russische vrienden aan dit boek beginnen. Ik zou het Russisch lezen, hij zou de Nederlandse vertaling lezen. Hij zat bij iedere alinea te schateren van het lachen en ik moest woorden uit het Nederlands uitleggen, die hij nog nooit gehoord had.)
Ruim veertig jaar later schreef Vladimir Vojnovitsj ook een satirische roman. De merkwaardige lotgevallen van soldaat Ivan Tsjonkin. Hij had het geschreven rond 1969 en het verscheen in het westen in 1975 in Parijs. Vojnovitsj was toen al in ongenade gevallen in Rusland. Omdat hij het had opgenomen voor dissidente schrijvers werden zijn boeken in 1968 verboden. Tsjonkin is een soldaat uit het rode leger die in de Tweede Wereldoorlog – of zoals de Russen zeggen: De grote vaderlandse oorlog – met een kapot vliegtuig in de provincie moet landen. Hij vraagt om assistentie, maar krijgt steeds geen reactie, totdat hij orders krijgt om het vliegtuig – dat niet meer voor of achteruit kan, laat staan vliegen – te bewaken. Tsjonkin beleeft allerlei avonturen met de dorpsbewoners, hij wordt een deel van de gemeenschap. Telkens weer zijn er onvoorziene complicaties, maar de goedmoedige Tsjonkin weet zijn huid steeds te redden. Vojnovitsj heeft op zeer grappige wijze een indruk gegeven van leven en werk in een sovjet-kochoze tijdens de Stalin-tijd. Hoofdschudden en schateren, je doet het allebei als je dit boek leest. Een goede lezer had in die tijd maar een half woord nodig, in dit boek was veel kritiek verborgen en niet alleen Russen vonden het prachtig, het is ook voor niet-Russen een komisch en tegelijkertijd boeiend boek.
In 1985 verscheen de roman Vrouwendecamerone van Julia Voznesenskaja. Het is nog regelmatig te vinden als Rainbow-pocket in tweedehands boekwinkels. Het boek gaat over tien vrouwen die in een kraamkliniek verblijven. Onverwacht moeten zij in quarantaine en na de eerste schrik besluiten zij elkaar verhalen te vertellen. Iedere dag een verhaal gebaseerd op een ander thema. Galina, Albina, Emma, Natasja en Zina, allen hebben net als de andere vijf verschillende achtergronden. De een is stewardess en schnabbelt wat bij als gelegenheidsprostituee, een ander is de vrouw van een dissident, een derde is lerares biologie, een vierde regisseuse. Allemaal beleven ze de Sovjetrealiteit in de jaren ’80. De Sovjetmaatschappij, waarbij mannen en vrouwen in principe gelijk waren, maar de vrouwen toch voor de dubbele taken stonden. De vrouwen toen verlangden er juist naar om eens een tijd niet te hoeven werken en zelf voor hun kinderen te kunnen zorgen, maar dat paste niet in het ideologische klimaat. Tegelijkertijd verwachtten de mannen wel, dat hun vrouwen lief en sexy waren. En stonden de vrouwen wel in de rij voor de gekste huishoudelijke benodigdheden. Voznesenskaja beschrijft het leven in de gemeenschappelijke woningen met kamers zo klein, dat pas getrouwde stellen op zolders of in garages een plekje zochten om even alleen te zijn. Als lezer ben je soms perplex en soms schiet je weer even in de lach om de gekke toestanden die de vrouwen beleven, dan weer kun je een vrouw om een onverwoestbaar doorzettingsvermogen bewonderen. Julia Voznesenskaja was al vroeg actief in de vrouwenbeweging en pleitte voor een alternatieve, vrijere cultuur. Daarvoor werd zij gestraft met een verblijf in een kamp, later is zij het land uitgezet. Zij woont nu al jaren in Duitsland. Dit boek is echter in vele talen vertaald en geeft een prima beeld van de Sovjet-Unie midden jaren ’80. Een interessant boek, niet alleen als tijdsbeeld maar ook als portret van de gewone Russinnen en hun kracht.
Drie boeken uit de vorige eeuw. Die op satirische wijze een beeld schetsen van land en volk. Alle drie onvergetelijke boeken. Om te lezen en om te herlezen. Ik ben benieuwd of er momenteel een Russische schrijver of schrijfster is, die net zo humoristisch gaat schrijven over het huidige Rusland…
door Hilde van Vlaanderen
In de Vakantierubriek 2013 stellen recensenten een aantal boeken aan u voor, uit de landen die zij op hun vakantie zullen bezoeken, of inmiddels hebben bezocht.
Wilt u ook een bijdrage leveren aan de Vakantierubriek 2013? Klik dan hier.
Wilt u alle bijdragen van alle recensenten lezen, klik dan hier.