In het televisieprogramma Danny’s wereld toont een Poolse man zijn verwoeste hand. Ongeluk op het werk. Arbeidsongeschikt, woning verloren en dakloos geworden. Slaapt in een park. Danny Ghosen vraagt of de man familie heeft. Ja, twee kinderen in Polen. Waarom ga je niet terug? In de korte aarzeling schuilt het antwoord. Zijn kinderen weten niet dat hij alles heeft verloren. Misschien weten ze niet eens van zijn verwoeste hand. Liever blijft hij hier, zonder perspectief, dan hen weer onder ogen te komen. Wat kan schaamte levens bepalen en ontwrichten. Terwijl ik het verhaal van de Poolse man zie, denk ik aan De voorlezer van Bernhard Schlink. Wil je weten hoe verwoestend schaamte is, lees dit boek. Het opent met een ongewone liefde tussen een jonge jongen en een oudere vrouw. Badderen en elkaar inzepen horen bij hun erotisch ritueel. Haar naam is Hanna, een vrouw met een geheim en een geschiedenis. Ze verdwijnt plotseling uit zijn leven. Later ziet de jongen, student inmiddels, Hanna terug, als verdachte in een rechtszaak.
Hanna was kampbewaakster. De rechtszaak spitst zich toe op een brandincident waarbij de meeste gevangen vrouwen om het leven kwamen. Hanna is niet onschuldig, maar ze neemt bewust meer schuld op zich dan ze heeft. Alleen om een ander geheim niet prijs te hoeven geven: ze kan lezen noch schrijven. In een eerdere column (Over het Spoor 2) sprak ik over ‘sociale’ taalschaamte. Analfabetisme is daarvan een variant met nóg grotere gevolgen. Dat blijkt uit de werkcarrière van Hanna. Telkens wanneer zij promotie kan maken, haakt ze af. Het zijn de momenten dat ze als analfabeet door de mand zou vallen en dat is wat ze ten allen tijde wil voorkomen. Ze bekent een – zeer belastend – document geschreven te hebben, waardoor ze levenslang krijgt.
Liever levenslang dan als analfabeet door de mand vallen. Liever in een park slapen dan je kinderen bekennen dat je werk en huis hebt verloren. Liever… vult u zelf maar in. Wil je schaamte inzichtelijk maken dan helpt het beeld van een bodemkaart. Je durft de ene schaamte wel te bekennen, maar de schaamte die eronder schuilgaat blijft onbenoemd, tot je eraan toe bent om ook die te herkennen et cetera.
In de gevangenis leert Hanna lezen en schrijven met behulp van de op cassettes ingesproken boeken die de student haar toestuurt. Hij confronteert niet, stelt geen vragen, biedt haar indirect de mogelijkheid om te emanciperen. Zo kan het soms gaan. Een ander helpt, bewust of onbewust, door gezonde omstandigheden voor jou te creëren. De Voorlezer is ook een pleidooi voor levenslang lezen. Hoed je voor een coach die nooit poëzie of een roman leest, want wie aan mensen hulp verleent heeft baat bij doorleefde kennis van de wereldliteratuur. En mijn eigen schaamte-stemmetjes? Ik wil me er niet door uit het veld laten slaan, mild te blijven. Ik weet dat er in miljoenen hoofden van dit soort geheime, oordelende stemmetjes zijn die even zovele levens bepalen. Mag ik toch iets stichtelijks zeggen? Ik hoop dat in geen van die hoofden een oordeel klinkt in de klankkleur van mijn stem. Van uw stem. Oef! Bijna zou ik amen zeggen.
Eric de Rooij (1965) schrijft tweewekelijks een column voor Literair Nederland. Zijn debuutroman De wensvader (2020) verscheen bij uitgeverij kleine Uil. Binnenkort verschijnt zijn tweede roman Augustus.
