Reisdoel Kiev! Deze miljoenenstad is, na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, zowel de hoofdstad van het nieuwgevormde land Oekraïne als ook de bakermat van ‘moedertje’ Rusland, waarmee Oekraïne ondertussen op voet van oorlog leeft.
Geschiedenis en oorlog
De Oekraïners snakken naar vrede en vrijheid. Contact met mensen uit het westen wordt enorm op prijs gesteld. De oorlog in het oosten van het land houdt iedereen in zijn greep. Op straat zie je herdenkingstekens met foto’s van de gevallenen en de vlaggen van hun gevechtseenheid. Tijdens mijn verblijf in de stad waakt de gids Sergeï voortdurend over mij. Dat Kiev niet zonder meer een veilige stad is, is ook op te maken uit de inpandige beveiligingsdeuren in zijn flat. Zijn vrienden leiden mij rond langs de diverse bezienswaardigheden. in de stad en Sergeï zorgt ervoor dat ik een persoonlijke rondleiding krijg van de directeur van het Oorlogsmuseum van Kiev, voorheen het Museum van de Geschiedenis van de Grote Patriottische Oorlog, 1941-1945. Op het dak van het museum staat een monstrueus, sociaal-realistisch beeld van het Moederland, de voormalige Sovjet-Unie. Het ontsiert het dak van het museum, maar kan niet worden afgebroken zonder het hele museum te vernietigen. De naamsverandering duidt op het veranderde karakter van het museum. Werd er voorheen eigenlijk alleen maar aandacht geschonken aan de heldendaden van het Rode Leger in hun strijd tegen de Nazi’s, nu is het perspectief veel genuanceerder en kritischer; veel meer in overeenstemming met onze kijk op de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Ook de rol van de Oekraïners zelf in de oorlog blijft niet onderbelicht, zelfs niet ten aanzien van de holocaust.
Een duidelijk bewijs van een afrekening met het verleden is de aandacht die het museum besteedt aan de in opdracht van Stalin door de communistische partij gecreëerde hongersnood van de jaren 30 in de Oekraïne, de zogenaamde holodomor, die tussen de 3 en 8 miljoen slachtoffers heeft gekost. Deze misdaad was ten tijde van de Sovjetoverheersing volstrekt onbespreekbaar. In Rode hongersnood, dat begin dit jaar in Nederlandse vertaling is verschenen, zet de Amerikaanse historicus Anne Appelbaum een gruwelijk beeld neer van deze ook nu nog nauwelijks bekende tragedie. In 2013 was er op de indrukwekkende tentoonstelling De Sovjetmythe, socialistisch realisme 1932-1960 in het Drents Museum nog een schilderij te zien van een Kolchozenfeest in de Oekraïne waarin een beeld gegeven wordt van het overdadige leven op het platteland in 1937, ten tijde van de holodomor dus. Een staaltje propaganda van het meest smerige soort.
Geschiedenis en actualiteit
Het museum besteedt ook aandacht aan het huidige conflict in het oosten van het land. Ook nu is het gekozen perspectief genuanceerd. Buitgemaakt oorlogsmateriaal laat zien dat de separatisten gesteund worden door Moskou. Beide partijen echter maken, volgens onze gids, gebruik van ongeregelde en oncontroleerbare huurlingenlegers die nog niet zo lang geleden betrokken waren bij gevechten in het voormalige Joegoslavië en Tsjetsenië en die alleen maar gehoorzamen aan hun eigen commandant en zich niets aantrekken van enig strijdplan. Een goed voorbeeld hiervan is de motorbende de Nachtwolven, nog onlangs in het nieuws vanwege de nauwe 
banden met Poetin. Pieter Waterdrinker schetst in zijn roman Poubelle een huiveringwekkend beeld van dit soort bendes als de hoofdpersoon in handen valt van zo’n groep huurlingen. Dat maakt het conflict extra ingewikkeld.
Maar Kiev is niet alleen armoede, oorlog en naargeestigheid. Het is een miljoenenstad met een grote geschiedenis, de hoofdstad van Oekraïne, een betrekkelijk jong land, en momenteel twistappel tussen Russen en Oekraïners. In de ogen van de Russen is Kiev de moeder der Russische steden en onlosmakelijk verbonden met Rusland. Hier ligt de oorsprong van het middeleeuwse Kiev-Roes, waaruit Rusland zou zijn voortgekomen, en bevond zich de regeringszetel van grootvorst Volodymir, onder wiens gezag het christendom werd verheven tot staatsgodsdienst.
In Nestorkroniek
, nog onlangs in Nederlandse vertaling van Hans Thuis verschenen bij uitgeverij VanTilt, wordt gesproken over het goudkoepelige Kiev, verwijzend naar de honderden Grieks-orthodoxe kerken in de stad. Daarvan is het huidige Kiev slechts een flauwe afspiegeling, al zijn de vele kerken nog steeds karakteristiek voor de stad. Het gerenoveerde Holenklooster stamt nog uit de tijd van Kiev-Roes. Het is het voornaamste heiligdom van gelovig Oekraïne. Een bezoek daaraan is eigenlijk een ‘must’, al zal de afdaling in het ondergrondse gangenstelsel, waarin de overblijfselen van tal van heiligen liggen opgebaard in nissen, niet voor iedereen een plezier zijn.
Als je geen kaarsje bij je hebt, loop je in het aardedonker, voortdurend aangestoten door gelovigen die weinig begrip kunnen opbrengen voor wanhopig naar de uitgang zoekende buitenlanders. De devotie van deze mensen is ons vreemd. Je ziet dat godsdienst een heel andere rol in het leven van de mensen speelt dan bij ons. Godsdienst biedt mensen houvast in een onzekere wereld. Bovendien is godsdienst in Oekraïne ook politiek. In de Sovjettijd stond de kerk op gespannen voet met de uitgangspunten van de staat. Nu heeft Kiev zijn eigen patriarch en hoeven de mensen niet meer te dansen naar de pijpen van de patriarch van Moskou, die samenspant met de door velen gehate Poetin. Vanzelfsprekend ligt dit in de Russische gezinde gebieden, waar steden liggen als Loehansk en Donjetsk, anders. Daar luisteren de meeste mensen wel naar Moskou. Toch zijn er in Kiev veel minder openlijke tekenen van afkeer van Poetin en Rusland dan in Lviv. Dit zal waarschijnlijk te maken hebben met het feit dat Kiev de officiële regeringszetel is en de bevolking van Kiev veel meer gemengd is dan die van Lviv.
Deel 1 verscheen op zaterdag 19 mei, deel 3 op zaterdag 2 juni.
Huub Bartman is historicus en liefhebber van Oost-Europese en Russische literatuur. Voor een goed begrip van het werk van deze schrijvers bezoekt hij graag de plaatsen waar ze hebben geleefd en gewerkt. Het afgelopen jaar was zijn reisdoel Kiev.
