Yoko Ogawa (1962) is een Japanse schrijver die met haar oeuvre elke grote Japanse prijs won. Haar dystopische roman De geheugenpolitie (2021) was een internationaal succes en kwam op de shortlist van de National Book Award for Translated Fiction en die van de International Booker Prize. Haar nieuwste roman Het onvergetelijke jaar van Tomoko won in Japan de belangrijke Tanizakiprijs. De vredig aandoende roman kenmerkt zich door een magisch-realistische sfeer.

Op het eerste gezicht lijkt de wereld die we door het ik-perspectief van de twaalfjarige Tomoko zien niet heel bijzonder. De vader van Tomoko is in 1966 overleden aan maagkanker en haar moeder gaat in 1972 een opleiding van een jaar volgen aan een hogeschool in Tokio om haar techniek als kleermaker te verbeteren om zo meer werkzekerheid te vinden. Tomoko wordt gedurende dat jaar ondergebracht bij haar tante en oom in Ashiya. Het huis met zeventien kamers waar haar tante en oom wonen is bijzonder luxueus. Oom is directeur van een frisdrankfabriek. Fressy, de frisdrank die in de fabriek geproduceerd wordt, bevat radium en zou een heilzaam effect op de maag hebben. Tomoko maakt kennis met haar nichtje Mina, dat een jaar jonger is dan zij. Haar oudere neef Ryuichi studeert in Zwitserland. Daarnaast wordt het huis bewoond door de uit Duitsland afkomstige oma Rosa en huishoudster mevrouw Yoneda. Meneer Kobayashi zorgt voor het onderhoud van de enorme tuin, maar zijn belangrijkste taak bestaat onwaarschijnlijk genoeg uit het verzorgen van Pochiko, het dwergnijlpaard dat oom op zijn tiende verjaardag cadeau kreeg van zijn vader. Pochiko is het enige overgebleven dier van dierentuin Fressy, ooit gevestigd in de enorme tuin van het enorme huis.

Fressy, het ultieme wondermiddel

Tomoko ontdekt al snel dat haar nichtje Mina een buitengewoon broze gezondheid heeft. Ze ziet intens bleek, is mager en heeft last van ernstige astma-aanvallen. ‘Voorkomen dat ze een aanval kreeg was voor het hele gezin de grootste prioriteit. Bij het minste kuchje stopten de volwassenen haar gelijktijdig een vest, een sjaal, een handwarmer en een gorgeldrank toe. Het geluid van een kuch draaide ergens in het huis een knop om en was het signaal om met z’n allen strijdvaardig te zijn. Dat gevoel kreeg ik.’ Fressy wordt door de bewoners van de villa gezien als het ultieme wondermiddel. Bij haar moeder mocht Tomoko alleen Fressy drinken wanneer ze jarig was, omdat haar moeder vreesde voor tandbederf, maar bij haar oom en tante is er een speciale koelkast vol met Fressy waaruit zij en haar nichtje zoveel mogen pakken als ze willen.

Tomoko leert haar nichtje ook beter kennen wanneer ze tegelijkertijd gebruikmaken van de ‘kamer met het lichtstralenbad’, een ruimte zonder ramen, waarin twee bedden staan die worden beschenen door een ronddraaiende constructie van elektrische lampen. Vanwege de heilzame werking van die lampen brengt Mina regelmatig tijd door in die kamer wanneer ze weer een astma-aanval heeft gehad.

Waar is oom?

Gaandeweg wordt steeds duidelijker dat er nog meer bijzondere zaken plaatsvinden in en om het huis van oom en tante. Dat Mina op de rug van nijlpaard Pochiko naar school gebracht wordt, vindt Tomoko nog plausibel, omdat Mina te zwak is om die reis zelf te voet af te leggen. Dat haar oom vaak lange tijd zonder duidelijk aanwijsbare reden afwezig is en dat haar tante zich min of meer in het geheim bedrinkt, is voor Tomoko reden om op onderzoek uit te gaan. Het leuke is dat de interpretatie van haar ontdekkingen voor de lezer begrijpelijker zijn dan voor haarzelf. Ondertussen is ze ook erg gesteld geraakt op Mina en gaat ze regelmatig naar de bibliotheek om boeken uit de wereldliteratuur voor haar te lenen. Tomoko neemt het leven zoals het komt. Nergens lees je dat ze haar moeder of haar overleden vader mist, dat ze pubergedrag vertoont of dat ze ambitie heeft om haar best te doen op school om iets te bereiken. Ze vindt het wel belangrijk om zich nuttig te maken voor het gezin waar ze nu deel van uitmaakt.

Luciferdoosjesverzameling

Een bijzonder onderdeel van het boek vormt de luciferdoosjesverzameling van Mina. Ze bewaart ieder afzonderlijk doosje in een grotere doos en bedenkt bij iedere afbeelding op het doosje een bijzonder verhaal. Tomoko wordt op een dag door Mina ingewijd in de verzameling die zich onder het bed van Mina bevindt en gaat zich vanaf dat moment inzetten om zoveel mogelijk verschillende luciferdoosjes voor Mina te bemachtigen. De lucifers die Mina regelmatig afsteekt om een lantaarn of een kaars aan te steken zijn een mooi symbool voor het lichtpuntje dat zij voor allen in het huis is. Alle volwassenen blijken zorgen te hebben, waarvoor ze zich kunnen afsluiten wanneer ze zich zorgen kunnen maken om Mina. Dat doen ze dan ook met verve. Een ander fraai symbool zijn de kapotte voorwerpen, die iedereen op het bureau van oom mag leggen, ook als hij er niet is. Oom heeft er een bijzonder genoegen in om dingen die stuk zijn, hoe klein ook, te repareren en het lukt hem ook altijd. Tante houdt zich op haar beurt een groot deel van haar tijd bezig met het vinden van spelfouten in boeken, kranten, brochures, ondertitelingen en wat niet al.

Filter

Het onvergetelijke jaar van Tomoko is een bijzonder boek, dat de lezer niets opdringt en geen moment verveelt. Interpretaties over alle bijzondere dingen die gebeuren kunnen ongegeneerd toegepast worden. De wat magisch aandoende wereld waarin Tomoko zich beweegt is stabiel. Het verblijf in het huis van haar oom en tante betekent voor Tomoko een jaar van veiligheid. Ze ontdekt weliswaar dat de wereld zelf niet veilig is, maar dat je door een bepaalde onbevangenheid en met optimisme toch prima kunt functioneren. Je kunt ziek worden, zoals Mina, maar dan kun je veel mooie boeken gaan lezen en mooie verhaaltjes schrijven over afbeeldingen op luciferdoosjes. Er zijn Arabische terroristen die tijdens de Olympische Spelen van München een aanslag plegen, maar gelukkig kun je ook kijken naar andere zaken en wint het Japanse volleybalteam een gouden medaille. Je kunt net als oma Rosa in het verleden moeilijke dingen hebben meegemaakt, maar dan heb je steun aan mevrouw Yoneda, die in den vreemde je beste vriendin wordt. Oom kan alles repareren en aan tante ontgaat geen spelfout; optimisme en lichtvoetigheid overheersen de chaos die het leven kan zijn. Het maakt het boek tot een lieflijke oase, waarin mogelijke narigheid achter een filter verdwijnt.