De diepst verborgen herinnering van de mens van Mohamed Mbougar Sarr uit 2021 gaat over de zoektocht naar de in 1938 verschenen debuutroman van de Senegalese schrijver T.C. Elimane. De titel daarvan is ‘Het labyrint der onmenselijkheid’. In het begin vertelt Sarr – eveneens Senegalees – hoe zijn hoofdpersoon het vergeten boek op het spoor komt en het er met een collega-schrijver over heeft. Ze zijn er beiden diep van onder de indruk en naar aanleiding ervan bespreken ze de ‘aangename, soms vernederende ambiguïteiten van onze positie als Afrikaanse (of van origine Afrikaanse) schrijvers in de Franse literaire wereld’. Ze realiseren zich hoe ‘we onze pijlen [richtten] op onze voorgangers, de vorige generaties Afrikaanse auteurs, die we verantwoordelijk hielden voor het onheil dat ons trof: het gevoel dat we niet in staat waren of het recht niet hadden (dat kwam op hetzelfde neer) te vertellen wat onze afkomst was (…) en dat sommigen van onze voorgangers zich hadden overgegeven aan gedienstig, van negerfolklore doorspekt exotisme’.
De schok die ze ervoeren was de radicaal andere zienswijze die het boek van T.C. Elimane bood.

Elimane heeft nooit bestaan. Zijn ‘Het labyrint der onmenselijkheid’ evenmin. Maar het boek dat de schok teweeg bracht wel degelijk. Sarr baseerde zijn roman op De onvermijdelijkheid van geweld waarmee de Malinese schrijver Yambo Ouologuem (1940 – 2017) in 1968 in Frankrijk debuteerde en de verwikkelingen rond dat boek in de jaren na de verschijning ervan. De roman geeft inderdaad een schokkend beeld van de Afrikaanse geschiedenis, die wemelt van geweld en machtsmisbruik. Bovendien was Ouologuem één van die auteurs ‘in de Franse literaire wereld’ die wars was van het ‘gedienstig, van negerfolklore doorspekt exotisme’.

Eenling tussen de haaien

Toen De onvermijdelijkheid van geweld in 1968 in het Frans verscheen werd het lovend ontvangen, culminerend in de toekenning van de Prix Renaudot. Maar binnen een paar jaar werd de auteur beschuldigd van plagiaat. Schrijver Graham Greene trof in de roman passages aan uit zijn It’s a Battlefield en spande een proces aan dat hij won. Hij was de enige niet die met een dergelijke beschuldiging kwam. Voor Ouologuem was de kwestie aanleiding om zich vanuit Parijs, waar hij woonde, terug te trekken in zijn geboorteland. Hij wilde niets meer met het westen te maken hebben al verschenen nog wel twee mindere romans van zijn hand onder pseudoniem.
In het Nawoord bij de nu verschenen eerste Nederlandse vertaling van De onvermijdelijkheid van geweldschrijft de Leidse docent Afrikaanse literatuur Vamba Sherif: ‘Zijn latere zwijgen onderstreept de pijn en de radeloosheid waarmee hij tot aan zijn dood in 2017 te maken moet hebben gehad. Hij was een eenling, geworpen in een zee van haaien die hem niet waardeerden voor wat hij was: een groot schrijver. Zwijgen en zich terugtrekken was voor hem daarom de enige optie’.

Harde hand

De onvermijdelijkheid van geweld is niet geschikt voor tere zielen. Ouologuem beschrijft een geschiedenis van het fictieve Nakem – misschien het best te vergelijken met Mali – dat gekoloniseerd werd door de Fransen (‘de Flençèssi’). De roman bestrijkt in hoofdzaak de koloniale periode, maar die wordt in het eerste hoofdstuk voorafgegaan door een kort overzicht van de mythische oorsprong van het Rijk vanaf 1202 toen de dynastie van de Saïfs begon. Eind 19^de eeuw veranderde alles: ‘Het rijk werd tot vrede gebracht en opgesplitst in verschillende geografische zones, die de Europeanen onder elkaar verdeelden. Blij onthaalden de Afrikanen, gered van de slavernij, de witte man, die, hoopten ze, hun de wreedheid van de even machtige als vervaarlijk georganiseerde Saïf zou doen vergeten’.
De bedoelde telg van de Saïf-dynastie is Saïf ben Isaac El Héït die, ‘vervuld van ongenoegen, met geurige mond en eloquente tong de energie van het fanatieke volk probeerde te mobiliseren tegen de indringer’. Dat deed deze Saïf met harde hand door gruwelijke moordpartijen, seksuele uitspattingen en geraffineerde manipulatie van de Flençèssi. Zijn wij gewend slavenhandel en vernedering te zien als een uitwas van het kolonialisme, Ouologuem laat zien dat de excessen onder eigen heersers van Afrikaanse stammen al veel eerder aan de orde van de dag waren en na de komst van de ‘witte mannen’ gewoon doorgingen, maar op een doortraptere manier: ‘Deze koloniserende mogendheden kwamen al te laat, want de kolonialist die hier, samen met de adellijke aristocratie, sinds lang gevestigd was, was niemand minder dan de Saïf, en de Europese veroveraar speelde hem – zonder het te weten! – in de kaart’.

Liefdesverhaal

Ouologuem beschrijft niet alleen de wreedheid van Saïf, maar ook de naïviteit van het Westen, dat Afrika graag wil zien door een romantische bril. Een fraaie illustratie daarvan biedt de komst van een Duitse etnoloog, Fritz Shrobenius en zijn gezin, naar Nakem. Toen Saïf ervan hoorde dat deze man erop uit was bewijzen, zoals maskers, te verzamelen om zijn idee te onderbouwen dat het Afrikaanse leven pure kunst was, werd hij (Shrobenius) door Saïf compleet in de watten gelegd. Én bedrogen. De etnoloog wilde ‘een Afrikaanse wereld (…) laten herleven die met de werkelijke geen enkele overeenkomst meer had’. Die kon hij krijgen van Saïf. Deze liet in allerijl honderden kilo’s maskers vervaardigen en begraven in het drasland om ze vervolgens door Shrobenius te laten ‘ontdekken’. Die sleet ze voor goudgeld aan verzamelaars. ‘Die maskers, drie jaar oud, droegen het gewicht van vier eeuwen beschaving, werd er gezegd’.

Bijzonder treffend laat Ouologuem een vertederende kennismaking van de twee geliefden Kassoumi en Tambira fel contrasteren met de wreedheden die hij debiteert om die des te meer te laten uitkomen. Het verhaal van het jonge stel doet erg denken aan het verloop van de romance tussen Saïdjah en Adinda in Max Havelaar. Ook dat verhaal versterkt de wreedheid van de uitbuiting. In De onvermijdelijkheid van geweldeindigt het allemaal nog gruwelijker.

Aspisadder

Saïf is een ongelooflijk sluwe man die zijn gezag weet te handhaven door list en bedrog en door de Fransen het gevoel te geven dat hij het beste met hen voor heeft. Daar komen nogal wat moorden aan te pas waarbij hij steeds schone handen weet te houden. Hij heeft zo zijn personeel om de vuile klusjes op te laten knappen. Die maken daarbij vaak gebruik van gif van de aspisadder dat op allerlei geniepige manieren wordt ingezet zonder dat op de daders maar enige verdenking valt.
Hoezeer de machtsverhouding tussen Saïf en de Fransen (ook de koloniale bestuurders sterven soms op raadselachtige wijze) een balanceeract is blijkt in het slothoofdstuk waarin de Franse deken Henry met Saïf aan een schaakbord zit waar zich tussen de twee een spannende dialoog ontwikkelt waarin Henry zijn opponent Saïf in verlegenheid brengt door hem op een subtiele manier te laten merken dat hij alles weet van aspisaddergif….

Wat goed dat Uitgeverij Jurgen Maas Nederland 55 jaar na de eerste verschijning alsnog met deze roman kennis laat maken. Wie Sarr al las dringt er nog dieper mee door in diens De diepst verborgen herinnering van de mens.