Een ontgifting, de debuutroman van Willem Otterspeer (1950) gaat over een schrijver en zijn biograaf. Toevalligerwijs is Otterspeer zelf ook biograaf, namelijk die van Willem Frederik Hermans. Twee kloeke delen van ruim 800 pagina’s schrijven over zo’n nukkig mens, daar moet je vast even van bijkomen. Door het van je af te schrijven bijvoorbeeld. Een ontgifting dus.

Maar het ligt ingewikkelder. Otterspeer, hoogleraar geschiedenis in Leiden, heeft ervoor gekozen om van Hermans, die hij Lodewijk Schrijver noemt, de hoofdpersoon te maken. Deze Lodewijk Schrijver besluit een roman te schrijven over een biograaf die zijn leven optekent om zo ‘totaal gekend te worden’, terwijl hij daar niet in gelooft. De werkelijkheid is namelijk onkenbaar en de enige waarheid is woede.

Maar dit paradoxale uitgangspunt heeft een uitweg: de papieren Lodewijk Schrijver kan gekend worden: uit zijn boeken en zijn archief kan een beeld van de schrijver worden geconstrueerd dat misschien niet veel met de werkelijkheid te maken heeft, maar dat gekend kan worden. In de eerste plaats door de biograaf -precies datgene wat Otterspeer heeft gedaan- en indirect door schrijver die de biograaf heeft gecreëerd. Volgt u het nog?

Vanwaar dit ingewikkelde gedoe, zult u zich afvragen. Is het omdat Hermans de drijvende kracht moet zijn (zonder Hermans, geen biografie van Hermans en geen Otterspeer als biograaf), of vond Otterspeer zichzelf niet belangrijk of interessant genoeg om als hoofdpersoon te fungeren? In deze roman is hij in het eerste deel in ieder geval niet veel meer dan het product van Schrijver en in het tweede deel niet meer dan zijn biograaf.

Toch zien we het meeste van Otterspeer in het eerste deel. Schrijver bedenkt namelijk dat de schrijver en zijn biograaf aanvankelijk verschillend zijn, maar uiteindelijk met elkaar samenvallen. Dus lezen we een hoofdstuk over de jeugd van Schrijver en vervolgens een hoofdstuk over de jeugd van de biograaf, waarin verschillen maar ook parallellen worden beschreven. Op die manier krijgen we als lezer een samenvatting van de biografie van Hermans: alle feiten kloppen en ook zijn belangrijkste boeken komen voorbij, onder andere titels weliswaar. Zo heet Nooit meer slapen nu De schredenteller, datgene wat hoofdpersoon Alfred doet om zijn weg naar huis te vinden nadat is hij verdwaald in het onherbergzame Noord-Noorwegen.

De leuke anekdotes, hoe Hermans in zijn Groningse tijd van pure ellende af en toe een ochtend op de roltrappen van de V&D doorbracht, ontbreken evenmin. Maar waar dit in de biografie van buitenaf beschreven wordt, beleven we dit nu vanuit Hermans/Schrijver die terugblikt. Hermans heeft zelf eens een aanzet geschreven tot een autobiografie (Richard Simmilion), maar die is minder geslaagd dan het boek van Otterspeer. In die zin krijgt Hermans, pardon, Schrijver gelijk wanneer hij stelt dat hij een biograaf nodig heeft om gekend te worden.

Denk echter niet dat dit geestige en luchtige literatuur oplevert. Wie Hermans van een afstandje beziet, kan moeilijk anders dan geamuseerd toekijken naar het gerel, de karaktermoorden en de tegendraadsheid. Wanneer je het vanuit Hermans beziet, zoals in dit boek, wordt het beklemmend en treurig. De lezer wordt voortdurend geconfronteerd met Hermans’ verongelijktheid en gevoelens van miskenning en mislukking (Freudiaans herleid tot frustraties over tekortschietende ouders als voedingsbodem voor het idee van onverdiend slachtofferschap dat voortdurend verdient gecompenseerd te worden met alle teleurstellingen van dien. De zelfmoord van Hermans’ zus is de lont in het kruitvat en ontbrandt het schrijverschap van Hermans).

Een ontgifting is een beklemmend en ontluisterend boek, goed geschreven ook, maar helemaal geslaagd is het niet, want de biograaf komt onvoldoende uit de verf: ‘we [zijn] onderdeel van dezelfde vergelijking, allebei aan de verkeerde kant van de streep. Hij probeert onder iets uit komen waar ik nooit aan had moeten beginnen.’ Maar waarom de biograaf hier niet aan had moeten beginnen, blijft onduidelijk, laat staan invoelbaar. Kennelijk is Otterspeer toch te veel wetenschapper om zichzelf op de voorgrond te plaatsen.
En hoewel deze mislukking netjes voorspeld en verklaard wordt, is het niet wat de titel belooft. Wie hoopt op een beschrijving van de ontgifting van de biograaf komt bedrogen uit. Jammer.