Het boek Het einde van het lied van Willem du Gardijn draait om drie mensen: een vrouw, haar man en keizer Hadrianus (76 – 138 na Christus), over wie Marguerite Yourcenar ook al eens een roman schreef. Du Gardijn is van oorsprong historicus maar realiseerde zich op een gegeven moment dat romanciers betere en mooiere teksten schreven over geschiedenis dan de beste historici, zonder ook maar een voetnoot naar academisch-historische bronnen. Dat deed hem wellicht besluiten zich te gaan richten op de letteren. Dit boek lijkt daarvan een gevolg aangezien een historisch feit de literaire finale van het boek vormt

Hadrianus

Van keizer Hadrianus is bekend dat hij stierf in Baiae in het huidige Italië en ook dat dit op 10 juli 138 plaatsvond. Onhelder is echter wáár de keizer nu precies stierf. Du Gardijn doet een poging dat te achterhalen door zich in het hoofd van de vermoeide en zieke keizer te nestelen en hem diens laatste reis naar zijn plaats van overlijden te laten beschrijven. Hij laat Hadrianus in een soort dagboek van brieven schrijven, waarin hij van dag tot dag zijn maaltijden beschrijft, zijn afkalvende gezondheid en de gesprekken die hij voert met zijn gevolg over zijn nakende overlijden. Hij reflecteert daarin op zijn wens herinnerd te worden, door middel van zijn daden maar ook door de gebouwen die zijn naam dragen. Met de muur van Hadrianus – de meest noordelijke grens van het Romeinse Rijk in Groot-Brittannië om het Romeinse Rijk tegen de Picten te beschermen – is dat in elk geval gelukt.

Adriaan

De schrijfsels van Hadrianus beslaan maar een derde van het boek, het vormt het laatste ‘Lied’ (het boek is opgedeeld in drie liederen). De lezer heeft dan al twee geheel andere Liederen gelezen, novelles bijna. Het tweede deel gaat over een schrijver annex onderzoeker, Adriaan, die aan het begin van deze eeuw bezig is met een onderzoek naar Hadrianus. Vermoedelijk is hij de auteur van het derde deel. Hij woont een periode in Napels en is bezig met historisch (veld)onderzoek naar Hadrianus. Het onderzoek vlot niet zoals hij zou willen; het lijkt wel alsof zijn Italiaanse bronnen helemaal geen zin hebben in een Nederlander die rondneust in de omstandigheden van een keizer die bijna twee millennia geleden overleed. Het appartementje waar hij bivakkeert lijkt aanvankelijk een prettige plek, maar hij voelt zich, ook daar, steeds meer een ongenode gast.

Aimée

Het eerste deel lijkt een vreemde eend in de bijt – al schuift hoofdpersoon Aimée op enig moment wel een boek over Hadrianus opzij, valt zijn biografie later nog eens op de grond en liggen er ergens te veel dingen over de keizer in de weg. Aimée blijkt de vrouw van Adriaan. Ze heeft een affaire gehad met Yves, haar pianostemmer. Adriaan komt erachter, waarna zij in een depressie belandt. De soms ultrakorte zinnen waarmee Du Gardijn haar gedachten en gevoelens beschrijft trekken de lezer werkelijk helemaal mee in haar overwegingen en gedachtes. Het grijpt bij de keel: ‘Ze deed net of ze las in bed. Later deed ze net of ze sliep. Het was te warm. Kon ze maar ergens in een zwembad liggen. De klok had de tijd tot na enen weggetikt. Ze hoorde slechts stemmen, varianten op varianten. Ik ben te dun aan de buitenkant. Voel me veel, behalve mijn naam. Waarom hielpen die pillen niet?’ Adriaan is in dit eerste deel zo op het oog een wat naïeve echtgenoot die de moed erin probeert te houden, Aimée aanspoort om er toch vooral iets van te maken en ondertussen lesgeeft op een middelbare school over de Metamorfosen van Ovidius.

Drie Liederen

De vraag die zich opdringt is wel: wat moet je met deze drie delen? Ze zijn overduidelijk aan elkaar gelinkt door de personages en de historische figuur, maar wat betekent dat alles? Dit boek heeft wat onbevredigends. Het heeft iets van een onaf experiment; alsof je steeds een fragment van een op het oog uitstekende film ziet, zonder dat je weet waar het de regisseur nu precies om te doen is. Steeds als de film je net begint te bevallen wordt er, zonder dat je dat wilt, gezapt.

Wat stoort is dat het personage Adriaan niet tot leven komt in zijn relatie met Aimée. In het tweede deel blijft dat helaas zo: uiteindelijk kom je ook daar vrijwel niets over hem te weten omdat het in dat deel voornamelijk gaat om zijn moeizame zoektocht naar de plaats van sterven van Hadrianus. We leren hem niet écht kennen, terwijl dat nu juist zo interessant was geweest: hoe heeft het nu zover kunnen komen met Aimée? Trok de fascinatie van Adriaan voor zijn bijna-naamgenoot een zodanige wissel op hun relatie dat het haar te veel werd? Was het verdriet om haar dood de oorzaak van de maniakale zoektocht in Zuid-Italië van Adriaan en was het anders nooit zover gekomen? Heeft zij zijn eigen metamorfose van leraar naar onderzoeker ingeleid? Al die vragen blijven onbeantwoord.

De finale is uiteindelijk toch niet meer dan een wat eentonige beschrijving van Hadrianus’ reis. Hij beschrijft de plaatsen die hij passeert, de huizen waarin hij slaapt, de maaltijden die hij verorbert en de behandelingen die hij ondergaat van zijn lijfarts. Hoewel gelardeerd met bespiegelingen over zijn nalatenschap laat dat laatste deel ook geen blijvende indruk achter.
Al met al is Het einde van het lied daardoor niet helemaal geslaagd. Het lijkt alsof drie incomplete verhalen losjes bij elkaar zijn gevoegd, drie onaffe maar op zichzelf interessante schetsen in een lijst zijn geperst. Wellicht om hun imperfectie te verhullen? Adriaan als personage is te zwak, te plat, om dit hele boek te dragen en als scharnier te dienen van het eerste en het laatste Lied.