Meer dan zeventig films heeft hij gemaakt, de filmreus Werner Herzog. Ter gelegenheid van zijn tachtigste verjaardag verschenen zijn herinneringen onder de veelzeggende titel Ieder voor zich en god tegen allen. Het boek is het weergaloze relaas van een levenslustige avonturier voor wie zowel mentale als fysieke grenzen er zijn om ze te overwinnen.

Van meet af aan is Herzog van wereldformaat. Vanaf zijn tienerjaren reist hij de wereld rond, aangetrokken door het onbekende, het onmogelijke en het gevaar. Bij wijze van een karakterschets citeert hij uit een interview met zijn eigen moeder: ‘Toen hij op school zat, leerde Werner nooit. Hij las nooit de boeken die hij moest lezen. Het leek wel alsof hij nooit wist wat hij moest weten. Maar in feite wist Werner altijd alles. (…) Hij weet, hij ziet, hij begrijpt, maar hij kan niets uitleggen.’ Verder in een zelfanalyse gaat hij niet. Hij heeft een grondige hekel aan psychologie en beschouwt de twintigste eeuw, de eeuw van Freud, als een mislukking.

Over zijn films schrijft hij daarentegen graag, en over wat het vak van de filmmaker inhoudt heeft hij een duidelijk idee. ‘Het belangrijkste wat ik over film moest weten, leerde ik binnen een goede week uit dertig à veertig bladzijden van een encyclopedie over radio, televisie en film. Ook nu ben ik van mening dat je niet meer kennis nodig hebt,’ stelt de man die zijn eerste filmcamera jatte. Die gestolen camera is een van de talrijke mythes over zijn filmcarrière, en hij geeft grif toe dat ook hij zelf een aardige bijdrage daaraan heeft geleverd.

Geen hersenspinsels

Het mythologische interesseert hem in allerlei opzichten. Zo bekeerde hij zich als veertienjarige schooljongen in München tot het katholicisme. De dogma’s van de georganiseerde religie lieten hem koud, maar des te meer zag hij in de legendes en verhalen over heiligen en helden. Toch, waarschuwt hij, moet je het mythische niet verwarren met het abstracte: ‘Mijn films bevatten een aantal terugkerende motieven, die bijna altijd op directe ervaringen in de werkelijkheid teruggaan. Films zijn in de regel niet geschikt voor abstracte hersenspinsels.’

Uit de werkelijkheid distilleert hij steeds onderwerpen die tot de verbeelding spreken. Denk maar aan zijn operaverfilmingen of films zoals Encounters at the End of the World, waarin hij visionairen en wetenschappers bij elkaar laat komen op de Antarctica. Of aan Cave of Forgotten Dreams, een documentaire over de pas in 1994 ontdekte grot van Chauvet, waar hij als de enige heeft mogen filmen. Waarom juist hij en niet een Franse filmmaker de toestemming kreeg, mag curieus lijken, maar Herzog geeft een plausibel uitleg: de toenmalige Franse minister van cultuur bleek een grote fan van zijn films.

Zoeken naar problemen

Het ongeluk volgt hem op de hielen zodra hij aan een project begint, schrijft Herzog haast trots. Doorgaans komt hij terecht in ingewikkelde, zo niet onmogelijke situaties. Om een voorbeeld te noemen: zijn eerste speelfilm Lebenszeichen filmde hij in de jaren zestig in Griekenland tijdens de staatsgreep, met in de hoofdrol een koorddanser die tijdens het filmen zijn been brak. Typerend zijn ook zijn boude uitspraken en grootse beloften, waarvan de bekendste waarschijnlijk zijn weddenschap met Errol Morris is: lukt het deze zijn film af te maken, dan eet Herzog zijn schoen op. Morris maakte de film en Herzog hield zijn belofte, en niet alleen dat: de bevriende filmmaker Les Blank maakte er een documentaire van, Werner Herzog Eats His Shoe.

Aan anekdoten heeft Herzog geen gebrek. Het plezier spat van het papier af als hij de obstakels beschrijft die hij moest overwinnen bij het maken van een van zijn bekendste speelfilms, Fitzcarraldo. Alleen al de voorbereidingen duurden jaren, en toen hij met zijn crew eenmaal de Peruaanse jungle bereikte, kwamen ze terecht in een grensoorlog tussen Peru en Equador. Daarna waren er ziektes, vliegtuigrampen en vijandelijke aanvallen van inheemse bewoners die vreemdelingen niet gewend waren. In de pers werd gerept over de onherstelbare schade, die Herzog aan de geïsoleerd levende oorspronkelijke bewoners zou hebben berokkend. In het boek weerkaatst hij de kritiek met een sarcastische verwijzing naar de Ray Ban-zonnebrillen en Travolta-T-shirts die hij bij dezelfde Amazon-bewoners tegenkwam.

En dan was er nog Klaus Kinski, de hoofdrolspeler in Fitzcarraldo en vier andere films van Herzog. Naar zijn zeggen was Kinski een onmogelijke persoon, die om het minste in een woeste razernij kon raken; een onbestuurbare maniak, maar tegelijkertijd ook een man met een magnetische kracht. Fitzcarraldo, het bizarre verhaal over de negentiende-eeuwse rubberbaron die een schip door de jungle liet slepen, paste zowel Kinski als Herzog als een handschoen. In feite delen alle door Herzog bewonderde en soms ook bevriende mannen – altijd mannen; de ‘vrouwen in zijn leven’, zoals hij zijn vier echtgenotes noemt, zitten in één ietwat obligaat aandoend hoofdstuk gepropt – met hem een voorkeur voor het ongetemde en avontuurlijke. Onder andere: Philippe Petit, koorddanser. Bruce Chatwin, schrijver en wereldreiziger. Ryszard Kapuściński, journalist en schrijver, die, zoals later bleek, het niet altijd even nauw nam met de feiten.

Poëtische waarheid

Ook Herzog denkt het zijne over een feitelijke weergave van de werkelijkheid. Feiten zijn nodig als achtergrond bij het maken van documentaires, maar een film die zich bij de feiten houdt, is armoedig, want: ‘Ik beschouw waarheid nooit als vaste ster in de horizon, maar altijd als een activiteit, een zoektocht, een poging van een benadering.’ In een interview heeft hij gezegd dat zijn documentaires altijd speelfilms in vermomming zijn. In het boek staat hij uitgebreid stil bij wat hij de ‘extatische waarheid’ noemt: ‘De waarheid moet niet met de feiten overeenstemmen.’

Hij is beslist niet de eerste die van mening is dat alleen dichters een diepere laag van waarheid zichtbaar maken, en tussen de regels door wordt al snel duidelijk dat hij zichzelf in de eerste plaats tot die dichters rekent. In de biografische documentaire Werner Herzog: Radical Dreamer van Thomas von Steinaecker, die tegelijk met het boek uitkwam, zegt Herzog: ‘Mijn bestaan heeft een betekenis wanneer ik een verhaal vertel dat in ons allemaal leeft, maar nog niet eerder gearticuleerd is.’

De combinatie van het poëtische en het avontuurlijke is ook eigen aan Ieder voor zich en God tegen allen: het boek eindigt midden in een zin, en wel met een reden die Herzog in het voorwoord uit de doeken doet. Zo’n rare ingreep in de gang van zaken, bekend uit zijn films, is het ‘Herzog-moment’ komen te heten. Als Herzog zulke momenten in zijn herinneringen inbouwt, is hij op zijn best ook als schrijver. De associatieve overgangen en abrupte breuken aan de chronologie van zijn levensloop geven het boek een toegevoegde dimensie, die de lezer wakker houdt. Dan vergeef je hem de andere hoofdstukken, waarin hij eerder lijkt op een verslaggever dan de strijdlustige filmmaker die ook op z’n tachtigste aan vier, vijf nieuwe filmprojecten werkt.

Noot: De documentaire Werner Herzog: Radical Dreamer is te zien op het internationale documentairefestival IDFA in Amsterdam tot en met 18 november 2022.