Vragen als ‘Wie ben ik?’ en ‘Waar hoor ik eigenlijk bij?’ zijn natuurlijk van alle tijden. Alleen in sommige tijden dringen ze zich meer op, vooral in tijden van grote beroering en het wegvallen van vaste structuren. Zo zijn in Gelderland historici zich gaan bezinnen op hun eigen Gelderse geschiedenis, omdat de vaste structuur van de indeling van de geschiedenis van Nederland ter discussie is komen te staan. Zo was de Gouden Eeuw voor de inwoners van Gelderland absoluut niet van goud. Dit is een gevolg van de groeiende bewustwording van de kloof tussen stad en platteland. Afstammelingen van tot slaaf gemaakten zien in de geschiedenisboeken bitter weinig terug van de geschiedenis van hun voorouders. Een gevoel van vervreemding is steeds vaker een sleutelwoord in het leven van veel mensen. Bier in de snookerclub is helemaal gewijd aan dit soort identiteitsvragen.

Bevlogenheid en liefde

De hoofdpersoon in het boek, Ram, is een koptische Egyptenaar van rijke komaf, al heeft zijn vader door foutieve speculaties op de beurs zijn vermogen grotendeels verloren. Hij heeft een goede, dat wil zeggen, Britse opleiding genoten. Hij adoreert grote moderne Britse schrijvers en instituten als Shaw en The Fabians en deelt hun vooruitstrevende gedachtegoed. Als de aartsconservatieve koning Faroek wordt afgezet tijdens een militaire coup door Nasser, zijn Ram en zijn vrienden enthousiast, zeker als Nasser het Suezkanaal nationaliseert, dat in handen is van de Engelsen. Nasser bepleit een soort Arabisch socialisme. In het conflict rond het Suezkanaal verliezen Ram en zijn vriend Font bij gevechten met de Britten een paar goede vrienden. Dat het streven van Nasser verder ten koste gaat van de rijkdom en macht van de zittende elite, waartoe ook zijn eigen familie behoort, vindt Ram vanzelfsprekend. Zijn vriend Font verklaart zich solidair met de armen en heeft zelfs zijn studie opgegeven en is in een arme wijk gaan wonen waar hij op straat werkt voor de kost als sinaasappelverkoper. Zover gaat Ram niet. Font wordt hiervoor door Ram uitgelachen. Hoewel Ram voortdurend de draak steekt met zijn tante, zijn moeder en zijn neef Mounir, vanwege hun domheid en benepen schraapzucht, profiteert hij wel van hen. Als een echte klaploper leeft hij op de zak van zijn tante en brengt een groot deel van zijn tijd door met gokken, kletsen met vrienden en drinken in snookerclub Groppi. Als ook de revolutie van Nasser op sociaal gebied niet veel anders weet te brengen dan in dure auto’s rondrijdende militaire bobo’s, die steeds meer de chique clubs in Caïro frequenteren, wordt de desillusie over mogelijke veranderingen alleen maar groter. Ram zakt steeds verder weg in een perspectiefloos cynisme. Er is slechts één persoon die hem daaruit weet te tillen en dat is zijn grote liefde Edna.

Edna is de enige dochter van een steenrijke Egyptische, Joodse zakenman met bedrijven over de hele wereld. Als een echte kosmopoliet met Engelse opvoeding hoort Edna eigenlijk nergens thuis. Zij is een ontwikkelde vrouw met dezelfde literaire belangstelling als Ram. Zij stimuleert hem zich verder te ontwikkelen in politieke zin. Zij houdt van de onbevangen scherpzinnigheid van Ram en zijn spottende humor. Ook voor haar speelt de vraag: ‘Wie ben ik en waar hoor ik bij’, zeker na het uitroepen van de staat Israël in 1948. Oude Joodse gemeenschappen die al eeuwenlang in Egypte gevestigd waren, worden voortaan geassocieerd met de vijandige staat Israël. Discriminatie en vervreemding gaan hand in hand.

Wie zijn wij?

De vervlechting van grote thema’s als ‘de zoektocht naar de eigen identiteit’ en de ‘zoektocht naar de liefde’ levert een prachtige roman op, ontroerend, soms grotesk, maar ook formidabel met een afloop, die typerend is voor de hele roman van Ghali. Als een echte schelm weet hij Edna af te troggelen van zijn rijke neef Mounir, die voortdurend door Ram als een grote onbenul wordt weggezet. Edna en Ram zijn verwante zielen. Er ontwikkelt zich een onmogelijke liefde tussen beiden. Hoewel zij niets met Israël van doen heeft, raakt Edna steeds meer vervreemd van haar Egyptische roots, waarnaar ook Ram tevergeefs op zoek is. In een gesprek met zijn boezemvriend Font staat de volgende dialoog die typerend is voor de levenshouding van Ram, waaraan hij niet weet te ontsnappen en waarin hij uiteindelijk wordt meegezogen, zelfs in de liefde:

‘Font: “Ons grote probleem is dat we zo Engels zijn dat je er ziek van wordt. We hebben geen eigen cultuur.” Ram: “Je zult jezelf bedoelen. Ik kan grappen maken met het puikje der Egyptenaren.”
Font: “Misschien heb je gelijk. Misschien bestaat onze cultuur alleen maar uit grappen maken.”
Ram: “Nee, Font, dat is ’t niet. ’t Komt doordat we nooit fatsoenlijk Arabisch hebben geleerd.”
Font: “Wat bedoel je met die opmerking dat grappen vertellen cultuur is?”
Ram: “Ik bedoel dat voor Egyptenaren grappen net zozeer cultuur zijn als de Calypso dat is voor de mensen in West-Indië of spirituals en jazz voor de Amerikaanse zwarten. In feite is het niet minder cultuur dan orgel spelen.”’

Universele thema’s

Ghali heeft een betekenisvol boek geschreven vol spitse dialogen, scherp en humoristisch en vaak met een bittere ondertoon. Het boek speelt zich weliswaar af in een andere tijd en een andere wereld, maar de grote thema’s zijn universeel en zeker ook in onze tijd herkenbaar. Voor een goed begrip van het boek is het wel aanbevelenswaardig iets van de Suezcrisis te weten. Het nawoord van Jamal Mahjoub is dan ook een belangrijke bijdrage aan het boek.