De Amerikaanse Vivian Gornick (1935), bekend als feministe, criticus, journalist en essayist, heeft verschillende werken geschreven. Voor haar essaybundel uit 1997, in het Nederlands vertaald in 2020, Het einde van de liefdesroman, werd zij genomineerd voor de National Book Critics Circle Award. Dit interessante werk, dat werd vertaald door Caroline Meijer en wordt ingeleid door journalist en schrijver Marja Pruis, laat je nadenken over de relatie tussen vrouwen en mannen, leven en werk, over het huwelijk, en over deze thema’s in de literatuur.

Los van het huwelijk

Het einde van de liefdesroman is opgedeeld in hoofdstukken of essays en in ieder hoofdstuk staat een roman, een auteur of een thema zoals ‘Teerhartige mannen’ centraal. De bundel begint met Diana of the Crossways, een roman van George Meredith uit de late negentiende eeuw. In deze roman wordt niet het traditionele verhaal verteld over ontluikende liefdesgevoelens tussen een intelligente vrouw en een wilskrachtige man waarbij de strijd pas is beslecht als de vrouw zwicht voor haar gevoelens voor hem, maar juist het tegenovergestelde. Hetzelfde zien we in bijvoorbeeld The House of Mirth van Edith Wharton en Mrs. Dalloway van Virginia Woolf. In deze romans vechten vrouwen zich los van het huwelijk. Ze streven naar onafhankelijkheid, in plaats van romantische verbondenheid. Gornick stelt dat deze romans, en die van Meredith in het bijzonder, opvallend goed aansluiten bij de actualiteit. Maar wij kennen tegenwoordig toch heel andere sociale omstandigheden en een meer egalitaire verhouding tussen man en vrouw? Allemaal waar, maar waar het Gornick om gaat, is dat de sprong die hoofdpersoon Diana naar zichzélf maakt, ook een kenmerk is van onze eigen tijd: de gerichtheid op de individuele behoeften en ontwikkeling, en het besef dat de liefde daar niet voor nodig is.

Literatuur als reflectie van het leven

Veel van de werken die Gornick bespreekt, verbindt ze aan het leven van de auteur van het desbetreffende werk. Deze biografische inslag, die voor Gornick gerechtvaardigd is in de verbondenheid tussen het leven en werk van een kunstenaar, geeft een extra laag aan het geheel en zorgt daarmee voor meer diepgang. Zo gaat ze in op het huwelijk van Marian Hooper Adams (Clover) en Henry Adams, Henry’s boeken en de zelfmoord van Clover, of de beruchte relatie tussen de filosofen Hannah Arendt en Martin Heidegger. Gornick poogt te laten zien dat veel liefdesromans gebaseerd zijn op de eigen ervaring; literatuur als reflectie van het leven. De essaybundel is daarmee een vlechtwerk van biografische gegevens van auteurs en narratieven van de romans, die samen vertellen over gebroken huwelijken, affaires, passiviteit en bovenal: de zoektocht naar je innerlijke persoonlijkheid. Gornick zelf is tevens onherroepelijk aanwezig in iedere analyse die ze schrijft; ieder inzicht laat zich lezen als een zelfonderzoek van de auteur.

Moeder-dochterrelaties

Als feministe hadden we van Gornick ook niet anders verwacht: ‘de vrouw’ staat in haar werk centraal. Zij gaat in Het einde van de liefdesroman op zoek naar de manier waarop voornamelijk vrouwen, echte en fictionele, liefdesrelaties aangaan, en stelt daarbij dat álle intieme banden die mensen onderhouden geërotiseerd zijn. Het gaat er altijd om hoe je je met de ander kan verbinden zonder volledig in elkaar op te gaan, ‘hoe je tot de ander te verhouden zonder opgeslokt te worden, hoe afstand te nemen zonder je terug te trekken.’ En daarmee is het, zoals altijd, ook een zoektocht naar en worsteling met de eigen identiteit. Het gaat om de vrouw in relatie tot de man in het huwelijk, maar interessant genoeg gaat Gornick ook in op de meedogenloze verhouding tussen moeder en dochter. ‘Van Oedipus tot Freud wordt de strijd om een plaats in de wereld naar ons idee bepaald door een vader-zoonconflict, een geschiedenis van geweld en dadendrang die de verbeeldingsvolle handeling die zelfbeschrijving heet eeuwenlang heeft gevoed.’

Gornick laat, eerdere denkers zoals D.H. Lawrence volgend, zien dat juist de moeder-dochterrelatie, in het bijzonder het (niet of moeizaam) loskomen van de dochter van de moeder, betekenisvol is in de literatuur. Volgens Gornick ligt dit aan de ‘dubbelzinnigheid’ die de vrouw eigen is. Hier schiet haar analyse wat tekort. Deze bestempeling doet geen recht aan de vrouw, het duwt haar weer in het hokje met connotaties als ‘onpeilbaar’, ‘grillig’ en ‘mysterieus’, waar we juist zo graag vanaf willen. Hoewel Gornick zich ervan bewust is dat er nog heel wat vastgeroeste patronen tussen man- en vrouwbeeld bestaan, stelt ze op andere momenten in de bundel de scheiding tussen man en vrouw strikter voor dan nodig, wat afbreuk doet aan haar algehele analyse.

Betwistbaar standpunt

De prikkelende titel van de bundel zien we terug in de titel van het laatste hoofdstuk, waarin ze betoogt waarom de liefdesroman niet langer zal bestaan. Het hele werk beweegt namelijk richting deze stelling: de liefde had niet het effect op ons dat we verwacht hadden, of waar we op hadden gehoopt, en daar getuigen vele romans van. De liefde maakte ons niet zachtaardig of empathisch, zij belemmerde ons in de zoektocht naar onszelf. We moeten volgens Gornick onder ogen zien dat het liefdesverhaal ons geen inzicht oplevert; het is niet het enige verhaal dat ertoe doet.

Hoewel Gornick goede punten aandraagt, helder schrijft en meestal goed te volgen is, is het goed mogelijk dat ze je niet overtuigt van haar standpunt over de stand van de liefdesroman en de liefde in het algemeen. Het werk laat immers maar één zijde van de munt zien: die van ongelukkige huwelijken en relaties, van voornamelijk vrouwen (uit bijna louter Engelstalige literatuur) die er niet in slagen zichzelf te vinden dankzij de ander. Ook is het karakter van de hedendaagse literatuur met Gornicks inzicht in tegenspraak, omdat deze jongste literatuur juist laat zien dat personages op zoek zijn naar (niet zelden romantische) verbinding met anderen. De liefde leidt wellicht inderdaad niet altijd tot een geïntegreerde persoonlijkheid, toch is het vaak de relatie met anderen die tot zelfinzicht leidt.

Denken als doel

Het einde van de liefdesroman stelt interessante vragen, waarop Gornick gewaagde antwoorden geeft. Naast het feit dat je veel leert over Engelstalige auteurs en hun romans, leer je ook veel over Gornick. De zoektocht naar jezelf, en de realisatie van je innerlijke zelf, wordt volgens haar niet langer gevonden in de romantische liefde: eeuwenoude romans getuigen daar van. Een interessante stelling, en of je het er mee eens bent of niet het zet je hoe dan ook tot denken aan. En dat kan nooit kwaad.