Waarom zou iemand anno 2023 de nieuwe uitgave van de vijfennegentig jaar geleden verschenen roman To the Lighthouse van Virginia Woolf willen recenseren? Voor een antwoord daarop was een verdieping in de receptiegeschiedenis van deze roman in Nederland nodig. Naar de vuurtoren is betrekkelijk laat naar het Nederlands vertaald; in 1981 door Jo Fiedeldij Dop. Sinds dat jaar zijn er vier andere drukken van deze vertaling verschenen, de laatste in 2020. De vertaling door Barbara de Lange is dus de tweede transfer van de klassieker naar het Nederlands en als zodanig verdient Naar de vuurtoren zeker kritische aandacht. 

De vertaling is van een hoog niveau gezien de uitdaging van de stijl waarin Woolf schreef. De lange meanderende zinnen, onderbroken door aanhalingstekens en streepjes om de gedachtegangen en oprispingen van het gevoel van de personages weer te geven, zullen het het vertaalproces bemoeilijkt hebben. De Lange is er echter in geslaagd om een vertaling te maken die prettig leest en de oriëntatie van de lezer in de vele lange zinnen niet belemmert. De vertaalster kan ook geprezen worden voor haar omgang met de voetnoten: deze verduidelijken de intertekstuele verwijzingen, gelegd in de mond van personages, een verzameling Engelse intellectuelen, die er hun redes mee doorspekken. De voetnoten komen echter weer niet zo vaak voor dat de leeservaring er door verstoord wordt. 

Meditatief lezen

De ‘stream of consciousness’ waarmee de gedachten en gevoelens van de familie Ramsay en hun gasten weergegeven worden, zorgt ervoor dat het boek om een specifiek soort aandacht vraagt. De lezer moet zich focussen om te kunnen volgen door wiens bewustzijn de beschreven indrukken gefilterd worden. Tegelijkertijd wordt de aandacht steeds verlegd, golft van het ene personage naar het andere, zoals de zee rondom het eiland Skye waar de roman zich afspeelt.  Het lezen van deze roman kan met meditatie vergeleken worden omdat dit ook de focus doet vernauwen. Naar de vuurtoren is dan ook geen roman die zich laat lezen in een rumoerige trein, of slaperig in bed. 

De aandacht die de roman vraagt, wordt echter rijkelijk beloond. Het bijzondere aan de personages zoals mevrouw Ramsay, de moeder van acht kinderen, Lily Briscoe, de schilderes, of William Bankes, de wetenschapper, is dat ze ontvankelijk zijn voor de geheimzinnige en bijzondere dingen in de  routineuze en alledaagse aspecten van het leven, zoals de natuur om hen heen, hun ervaringen. Ze stellen zich verwonderde vragen over de aard van eigen waarnemingen. ‘Wie weet wat we zijn, wat we voelen?’ Of over interpersoonlijke relaties. ‘Wie kan zelfs op het moment van vertrouwelijkheid weten: dit is iemand kennen?’ Dit kan ertoe leiden dat de lezer tijdens het lezen zelf ook meer aandacht opbrengt voor zijn eigen waarnemingen en de verbazingwekkende kanten van de schijnbare vanzelfsprekendheid van het bestaan. 

Mevrouw Ramsay het middelpunt

Hoofdpersonage mevrouw Ramsay vormt het centrum waaromheen de structuur van de roman is gebouwd. Zij is de kern om wie alle andere personages draaien, die het thuisgevoel voor haar kinderen en man creëert. Door de ogen van het zesjarige zoontje James wordt de volgende scène van woordeloze communicatie tussen zijn moeder en vader verbeeld: ‘Hij moest de verzekering krijgen dat ook hij in het hart van het leven had geleefd; nodig was […]. Flitsend met haar naalden, zelfverzekerd, met rechte rug, schiep ze zitkamer en keuken, vulde ze alle met licht; nodigde hem uit om zich daar te ontspannen, in en uit te lopen, te genieten.’

In het derde deel van de roman die zich tien jaar na het eerste deel afspeelt, vormt mevrouw Ramsay nog steeds het middelpunt, ook al is ze inmiddels overleden. De meeste personages uit deel een komen weer terug naar Skye en herleven betekenisvolle momenten van tien jaar geleden. De focus in het derde deel vloeit heen en weer tussen meneer Ramsay, zijn jongste kinderen op een boot op weg naar de vuurtoren, en Lily Briscoe die bij de zee schildert. De gedachten van Lily cirkelen rondom haar herinneringen aan mevrouw Ramsay, die voor haar de schakel vormt die alle aanwezige mensen in het huis met elkaar verbond. 

‘Wanneer ze aan haarzelf en Charles met die keilende steentjes dacht, en aan dat hele tafereel op het strand, leek het allemaal vaag afhankelijk van mevrouw Ramsay […] ze voegde dit en dat en nog wat samen, en vormde op die manier […] iets – dat tafereel op het strand bijvoorbeeld, dat moment van vriendschap en genegenheid – wat overeind bleef, na al die jaren intact.’

Het monument dat Virginia Woolf met woorden heeft opgericht voor deze vrouw die in sommige opzichten op haar moeder en in andere op haarzelf lijkt, heeft na vijfennegentig jaar niets van haar betoverende kracht verloren. Deze poging om de eeuwige, universele vragen naar de betekenis van het leven vast te leggen, voelt vandaag nog steeds relevant. Het hoopvolle geloof in de kracht en het vermogen van kunst om dat te doen waarvan de roman doordrongen is, voelt als verfrissende tegenhanger voor de sceptici van vandaag.