De Mexicaanse schrijver Valeria Luiselli heeft vanaf haar debuut veel indruk gemaakt als maatschappelijk geëngageerde schrijver. Al haar boeken werden lovend besproken en ze wist in korte tijd een grote schare fans op te bouwen. Ze kwam dan ook in 2017 op de lijst van ‘Bogota 39’ te staan, een lijst waarop de negenendertig meest veelbelovende Latijns Amerikaanse schrijvers van onder de veertig jaar staan vermeld. Een groot deel van haar bevlogenheid kon ze kwijt in haar essay Vertel me het einde (2017), waarin ze het vluchtelingenbeleid van de Amerikaanse regering aan de kaak stelde. Ze schreef over het lot van Centraal-Amerikaanse kinderen die aan de grens met Mexico waren opgepakt en in detentiecentra zaten in afwachting op hun uitzetting. Ze schreef dit boek op basis van haar ervaringen als medewerker van een rechtbank, waarbij ze kinderen van vluchtelingen moest interviewen.
Elkaar kwijtgeraakt
In Archief van verloren kinderen heeft ze dezelfde thematiek in romanvorm uitgewerkt. Een jong echtpaar besluit met hun kinderen New York te verlaten om een reis van een paar weken naar het zuidwesten van de Verenigde Staten te maken. Ze hebben elkaar vier jaar eerder leren kennen toen ze beiden betrokken raakten bij een soundscape project, waarbij alle geluiden van New York in kaart werden gebracht. Het echtpaar is daar echter zo intens mee bezig geweest dat ze van elkaar vervreemd zijn geraakt. Valeria Luiselli brengt deze vervreemding op een prachtige manier onder woorden: ‘We waren zo toegewijd aan het verzamelen van intieme momenten met vreemdelingen, we waren zo druk met het aandachtig luisteren naar hun stem dat we er niet bij stilstonden dat er tussen ons tweeën geleidelijk stilte zou ontstaan. We hadden nooit kunnen denken dat we elkaar ooit ergens in de menigte zouden kwijtraken.’
De hele roman is van deze vervreemding en ontworteling doortrokken. Iedereen is op drift, niemand voelt zich thuis. Het jonge stel heeft tijdens de reis geen gezamenlijk doel voor ogen. De vrouw wil een reportage maken over de kindvluchtelingen die in kampen vlak aan de grens met Mexico zijn ondergebracht. Haar man is op zoek naar het verhaal van de Apachen die in de negentiende eeuw van hun oorspronkelijke gronden zijn weggejaagd en op transport zijn gezet naar een uithoek in Amerika om daar te sterven. Ondertussen drijven ze, ondanks dat ze in dezelfde auto reizen, steeds verder uit elkaar.
Fascinerende literaire mix
Archief van verloren kinderen is een fascinerende literaire mix van roadnovel, ideeënroman en essayistiek. Een boek dat tegelijkertijd tot somberheid en nadenken stemt. De boosheid en verontwaardiging over het lot van de kindvluchtelingen zijn zeer duidelijk in dit boek aanwezig, daarmee toont Luiselli hier ook van haar kwetsbare kant. Op enig moment verzucht de vrouwelijke hoofdpersoon, die overigens veel op Luiselli lijkt: ‘Hoewel een bruikbaar archief van de verloren kinderen in essentie zou moeten bestaan uit een reeks getuigenissen of overleveringen, zodat het hun eigen stem is die hun verhaal vastlegt, heb ik moeite met het idee om die kinderen, hun leven, te gebruiken als materiaal. Waarom? Met welk doel? Zodat anderen hen horen en daar iets bij voelen – medelijden? Woede? En dan? Niemand zal besluiten om niet naar zijn werk te gaan en een hongerstaking in gang te zetten. Iedereen gaat door met het leven van alledag.’
Toch ziet ze wel degelijk een steeds groter bewustzijn voor de vluchtelingenproblematiek. In een interview met de The Guardian verklaarde ze blij te zijn dat er eindelijk mensen vanuit hun comfortabele stoel aan het ontwaken zijn. Dat er een jonge generatie opstaat die het niet meer accepteert en hun onvrede duidelijk op social media bekend maakt.
Perspectiefwisseling
Halverwege het boek verschuift het vertelperspectief van de moeder naar de zoon, waarmee ook de toon en het karakter van het verhaal verandert. Zolang de moeder aan het woord is, is er veel aandacht voor de manier waarop er verslag wordt gedaan over maatschappelijke misstanden. Er is veel ruimte voor verwijzingen naar literatuur, filosofie en de manier waarop ervaringen en herinneringen gearchiveerd worden. Als de zoon het verhaal overneemt en met zijn zusje wegloopt van de ouders wordt de toon lichtvoetiger en avontuurlijker, maar ook schrijnender. Pas dan blijkt hoeveel de kinderen, doordat alle aandacht van de ouders naar anderen ging, tekort zijn gekomen.
Alles komt samen
Naast het verhaal van de moeder en de zoon zit er nog een boek in het boek, Treurzangen voor verloren kinderen, een verhaal dat eerst door de moeder en daarna door de zoon wordt gelezen. Het is een zowel gruwelijk als meeslepend verslag over kinderen die vanuit Mexico op vlucht zijn naar de Amerikaanse grens. Dit drama vervlecht zich op ingenieuze wijze steeds meer in het verhaal dat door de moeder en de zoon wordt verteld. Aan het eind komen alle lijntjes die Valeria Luiselli heeft uitgezet op een prachtige manier bij elkaar.
Archief van verloren kinderen is een belangrijke en actuele roman waarin niet alleen de vluchtelingenthematiek centraal staat, maar die ook een kritische blik werpt op de geschiedenis van de Verenigde Staten. Met prachtige beschrijving van de vele vervallen stadjes en verborgen armoede in grote delen van het land. Het is daarmee een mooie aanvulling op het reeds imposante oeuvre van Valeria Luiselli en een aanwinst voor elke boekenkast.
