Over zijn oudere broer die bij de waffen-SS zat en in 1943 omkwam aan het oostfront, schreef Uwe Timm ruim 15 jaar geleden een autobiografische roman. De opkomst van Hitler en de Tweede Wereldoorlog, een tijd die hij alleen als kind meemaakte, houden hem nog altijd sterk bezig. In het nawoord van Icarië komt naar voren dat de schrijver al in 1978 startte met het werk aan dit project. Het lukte hem echter aanvankelijk niet om een goede structuur te vinden. Onderzoek en documentatie gingen ondertussen door en leveren nu een roman op van meer dan 400 pagina’s, waarin Timm de ontwikkeling van de eugenetica en de (Duitse) rassenleer beschrijft.
Van Utopia naar de gaskamers
De titel Icarië verwijst naar een op sociaal-utopische leest geschoeide commune, gesticht in de 19e eeuw in de VS. Vanuit ideeën over gemeenschappelijkheid en gelijkheid ontwikkeld door de Fransman Étienne Cabet, werd hier een poging ondernomen de menselijke samenleving te verbeteren. Twee personages uit het boek van Timm voelen zich met dit ideaal verwant en leggen begin 20e eeuw een bezoek af aan de kolonie. Dit loopt voor beiden echter uit op een teleurstelling. Daardoor raakt de ene, Alfred Ploetz, ervan overtuigd dat er naast de gewenste sociale revolutie ook een biologische revolutie nodig is, in de vorm van rassenhygiëne waarmee het voortbestaan van bepaalde eigenschappen gestimuleerd en die van andere afgeremd wordt. De tweede, Wagner, onderkent direct de gevaren van deze denkrichting:
‘Nee, heb ik gezegd, het zijn juist de zwakken die voor verandering zorgen, het zijn de zwakken die de onvolkomenheden kennen, het zijn de zwakken die de hoop belichamen dat de doffe, van kracht en bloed dampende natuur niet in zijn recht staat, het zijn de zwakken – en tegenover dood en ziekte zijn wij allemaal zwak -, zij zijn het die voor ons en voor de andere ongelukkigen het geluk opeisen (…)’.
Ploetz kan echter niet op andere gedachten worden gebracht door zijn vriend. Hij laat zijn oorspronkelijk links georiënteerde idealen los en klimt al snel op tot een belangrijke geleerde in de jaren 30 in Duitsland. Zijn ideeën over rassenverbetering geven onder meer legitimatie aan het systematisch vermoorden van ‘sociaal ongewensten’ in instellingen en ziekenhuizen. Wagner ondertussen, die als socialist bekend staat, belandt in Dachau en moet na zijn vrijlating jarenlang onderduiken voor de nazi’s.
Het uur nul
Deze geschiedenis, sterk op feiten gebaseerd, zit in een merkwaardige compositie gegoten. Het perspectief van de roman ligt bij een Amerikaanse soldaat van Duitse afkomst in het net overwonnen Derde Rijk. Michael Hansen is als officier verbonden aan het snel oprukkende Amerikaanse leger; eigenlijk vinden er alleen nog enkele schermutselingen plaats. Vanwege zijn beheersing van de Duitse taal krijgt hij de opdracht om onderzoek te doen naar de overleden wetenschapper Alfred Ploetz, en wel via de man die hem zo goed kende. Avond aan avond voert Hansen daarom vraaggesprekken met Wagner, wat ook in de vorm van een interview zijn weerslag krijgt in de roman. Wagner vertelt, Hansen stelt vragen. Daarnaast is er een alwetend perspectief van waaruit beschreven wordt wat de Amerikaanse officier meemaakt in het land dat zojuist een catastrofale oorlog verloor. En tenslotte komen er fragmenten voorbij in dagboekstijl, waarin Hansen zijn persoonlijke ervaringen noteert. Vooral deze laatste passages maken de tekst onnodig warrig en overtuigen ook stilistisch niet.
De compositie van het boek is erop gericht zoveel mogelijk informatie kwijt te kunnen over het onderwerp waar Uwe Timm zich jaren in verdiept heeft. Icarië voelt daardoor aan als non-fictie in romanvorm. Dit komt de stof die behandeld wordt ten goede: in een mum van tijd neem je kennis van de ontwikkeling van de nationaalsocialistische rassenleer, waarvan de wortels bijna honderd jaar teruggaan. Voor het romanelement pakt dit minder goed uit. Nog los van de gekunstelde en rommelige structuur is Icarië in dit opzicht vrij zouteloos; de weergave van het kapotgeschoten Duitsland kent geen verrassingen. Zo valt meermaals te lezen dat er bijna geen volwassen mannen in het straatbeeld opduiken. De wederwaardigheden van Michael Hansen, inclusief diverse plichtmatige avontuurtjes, komen binnen dat fletse decor maar niet tot leven. Ook qua stijl kan Uwe Timm weinig bijzonders brengen, op misschien de opening van het boek na.
Schuivende belangen
Overigens verliest de Amerikaanse legerleiding vrij snel zijn belangstelling voor het onderzoek waar ze Hansen mee belastten. Het is zelfs nog sterker, want tegen het einde verschuift het vijandsbeeld alweer van de nazi’s naar de communisten, en is het de oude Wagner die als gevaar wordt gezien in plaats van Ploetz en diens denkbeelden. Degenen die onder het bewind van Hitler floreerden, claimen opnieuw hun rechten. Deze pijnlijke verandering vindt op allerlei fronten plaats, zonder dat het van commentaar wordt voorzien. Dit is fraai gedaan.
Icarië kan dus onderhoudend en informatief worden genoemd, maar de literaire vorm die Uwe Timm gekozen heeft is vooral een kapstok om zijn uitgebreide bronnenonderzoek aan op te hangen. Daarmee is dit niet de grote roman geworden over rassenwaan en Stunde Null die vooral de Duitse pers ervan heeft willen maken.
