Timothy Snyder beschreef in zijn vorige boek Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin (2011) de geschiedenis van Oost-Europa tussen 1933 en 1945. Stalin en Hitler zijn verantwoordelijk voor de dood van veertien miljoen mensen in de ‘bloedlanden’, Polen, Oekraïne, de Balkan, Wit-Rusland en de Baltische staten.
Uit het voorwoord van Snyders nieuwe boek Zwarte aarde. Geschiedenis van de Holocaust (2015): ‘Terecht associëren we de Holocaust met de ideologie van de nazi’s, maar we vergeten dat veel van de moordenaars geen nazi’s en zelfs geen Duitsers waren.’ De geschiedenis van de Holocaust is niet voorbij, betoogt Snyder: ‘Het precedent ervan is eeuwig en de lessen ervan zijn nog niet geleerd.’ De exacte combinatie van ideologie en omstandigheden uit 1941 zal zich niet opnieuw voordoen, maar iets wat er op lijkt mogelijk wel: ‘De moeite die nodig is om onszelf te begrijpen is […] een deel van de poging om het verleden te begrijpen.’
Snyder begint zijn studie met een schets van de politieke situatie van de jaren dertig en het wereldbeeld van Hitler. Na de Eerste Wereldoorlog was er een groot gebrek aan voedsel in het verslagen Duitsland. Hitler vond dat het Duitse volk meer ruimte (‘Lebensraum’) nodig had om de ecologische crisis op te lossen. Dit thema verbond hij aan zijn antisemitische opvattingen. Snyder: ‘Hitlers wereldvisie bewerkstelligde de Holocaust niet helemaal in zijn eentje, maar de verborgen samenhang ervan genereerde nieuwe typen destructief beleid en nieuwe kennis omtrent het menselijk vermogen tot massamoord.’
Oost-Europa
Polen, Letland en Litouwen verloren door de gezamenlijk Duits-Sovjetinvasie (1939/1940) hun soevereiniteit. Over de pogroms in Polen is na de Tweede Wereldoorlog veel geschreven. Maar over de gebeurtenissen in Letland, Estland en Litouwen is minder bekend. De reden volgens Snyder: ‘Geen enkele belangrijke historicus die over de Holocaust publiceerde, leerde na 1989 een Oost-Europese taal, al kwam er een schat aan bronnen en secundaire literatuur vrij.’ Mede op basis van deze nieuwe bronnen beschrijft Snyder hoe de ‘staatvernietigers’ in Letland en Litouwen te werk gingen. De geheime politie van de Sovjets (NKVD) zorgde ervoor dat de politieke elite in die landen werd afgezet, vermoord of naar de goelag gestuurd. De Sovjets onteigenden de bezittingen van de veelal Joodse zakenlieden. Toen de Duitsers deze landen binnenvielen, waren de Sovjets druk met deportaties naar de goelag. In juni 1941 viel het staatsvernietingsproject van de Sovjets samen met dat van de Duitsers. De Duitsers ‘leerden […] de ervaring van de Sovjetbezetting uit [te] buiten om de meest extreme doelen van henzelf na te jagen, en wat ze uitvonden was de politiek van het grotere kwaad.’ In de chaos van de dubbele bezetting ontstond een nieuw beleid: Joden deporteren en vermoorden. Snyder omschrijft dit beleid als een ‘spontane creatie van Duitsers en de lokale bevolking’. Overal waar de staat vernietigd was, al dan niet door dubbele bezetting, werden vrijwel alle Joden vermoord: ‘In de zone van dubbele duisternis, waar nazicreativiteit en Sovjetprecisie samenkwamen, werd het zwarte gat ontdekt.’ Zo begon de Holocaust in het tweemaal achter elkaar bezette Litouwen en Letland. Hier escaleerden de ‘schijnbaar chaotische moordpartijen in een systematische Endlösung.’ De Duitsers ontwikkelden nieuwe technieken voor hun moordpraktijken. Eerst met kogels en kuilen, massagraven, later met uitlaatgassen en verbrandingsovens. Eind 1941 waren bijna alle Litouwse en Letlandse Joden vermoord. Snyder: ‘Het merendeel van de nog overgebleven Joden in Europa moest naar een plaats met de naam Auschwitz.’ Auschwitz is synoniem geworden voor de Holocaust als geheel, maar de meeste Joden zijn in het oosten vermoord – aan de rand van kuilen die waren gegraven in de zwarte aarde van de Oekraïne – nog voordat dit kamp een vernietigingskamp werd.
West-Europa
Na Oost-Europa richt Snyder zijn blik op de landen in West-Europa die niet ‘vernietigd’ waren, maar wel onder de Duitse overheersing vielen. Hij onderscheidt drie soorten landen. Marionetstaten, landen die gecreëerd waren na de vernietiging van andere staten (Slowakije, Kroatië); bondgenoten van nazi-Duitsland (Roemenië, Bulgarije, Hongarije, Italië) en veroverde en bezette landen (Frankrijk, Griekenland en Nederland). De staatsinstituties van deze landen waren in verschillende mate aangetast ‘zonder volledig vernietigd te zijn.’ Voor ieder land beschrijft hij wat er met hun Joden gebeurde. Snyder: ‘De geschiedenis van hun Joden bevestigt het verband tussen soevereiniteit en overleving.’ Politiek filosofe Hannah Arendt schreef al tijdens de oorlog: ‘Alleen met staatloze mensen kon je doen wat je wilde’ en ‘De eerste essentiële stap op weg naar totale overheersing is de rechtspersoon in de mens vermoorden.’
Redders en geredden
Tegenover de geschiedenis van de vermoorden zet Snyder de verhalen van de overlevers. Joden die de oorlog overleefden hadden veelal hulp gekregen van niet-Joden, schrijft Snyder in het hoofdstuk ‘Redders in het grijze gebied’. Het afbreken van de staat betekende het afbreken van de bescherming door de staat. Identiteitspapieren waren cruciaal, want die stonden gelijk aan erkenning door de staat. Snyder beschrijft hoe de Zweedse diplomaat Raoul Wallenberg erin slaagde het leven van veel Hongaarse Joden te redden door het uitreiken van ‘beschermpaspoorten’.
Het boek bevat diverse getuigenissen van Joden en hun redders. De een helpt uit naastenliefde, een ander handelt uit een gevoel voor rechtvaardigheid, de wil om het goede te doen. Maar alle hulp ten spijt, velen verloren hun leven in het vernietigingskamp dat het symbool werd voor de Holocaust. Auschwitz was vanaf maart 1942 tot januari 1945, tot de bevrijding door het Rode Leger, een vernietigingskamp. Naar schatting zijn in Auschwitz 1,3 miljoen mensen vermoord.
Een gewaarschuwd mens
Volgens Timothy Snyder is de Holocaust niet alleen een geschiedenis, maar ook een waarschuwing. De oorspronkelijke ondertitel van het boek luidt: The Holocaust as History and Warning. In het slothoofdstuk schrijft hij: ‘We leven op dezelfde planeet als Hitler en hebben deels dezelfde zorgen; we zijn minder veranderd dan we denken.’ Het gevaar van het uiteenvallen van staatsstructuren koppelt hij aan het gevaar van een ecologische crisis, een voedsel- en of drinkwaterschaarste die bijvoorbeeld kan ontstaan door de opwarming van de aarde. Tijdens een oorlog in het Midden-Oosten om de middelen van bestaan is het bijvoorbeeld goed mogelijk dat partijen elkaar ‘de schuld gaan geven zowel van plaatselijke problemen als van de algehele ecologische crisis; dat was ook hoe Hitler het aanpakte.’
Snyder wijst ook op mogelijk ecologische crises in andere landen. China heeft de nodige hongersnoden gekend en ziet Afrika als een bron voor voedsel. Rusland annexeerde de Krim en de Oekraïne: ‘De vruchtbare grond van het vaste land van Oekraïne, zijn zwarte aarde, maakt het tot een heel belangrijke exporteur van voedsel, iets wat Rusland niet is.’ Poetins invasie ‘baant de weg voor vernietiging van staten.’ Ook in Afrika kunnen lokale problemen wereldomvattend worden. Voorbeelden: de hongersnood in Somalië, de ecologische crisis en de massamoorden in Rwanda. Snyders waarschuwing is duidelijk: ‘Klimaatverandering als een lokaal probleem kan tot lokale conflicten leiden; klimaatverandering als een mondiale crisis kan tot de roep om mondiale slachtoffers leiden.’ Een nieuwe Holocaust is niet uit te sluiten.
Op basis van recente Oost-Europese bronnen biedt Snyder een nieuw perspectief op wat zich er in de Baltische Staten heeft afgespeeld. Hij toont overduidelijk aan dat de ‘dubbele staatvernietiging’ in zeer korte tijd leidde tot ‘nieuwe typen destructief beleid.’
‘Het kwaad dat de Joden is aangedaan kan niet ongedaan gemaakt worden’, schrijft hij tot slot, maar ‘inzicht krijgen in de Holocaust is onze kans […] om de mensheid te redden. […] We móéten er ook inzicht in krijgen, zodat we een herhaling in de toekomst kunnen voorkomen. Dat moet genoeg zijn voor ons en voor degenen die – laten we het hopen – na ons komen.’
Timothy Snyder heeft met Zwarte Aarde een zeer aangrijpend boek geschreven.
Timothy Snyder (1969) is hoogleraar geschiedenis aan Yale University. Voor Bloedlanden. Europa tussen Hitler en Stalin kreeg hij in ondermeer de Hannah-Arendt-Preis für politisches Denken (2013), de Leipziger Buchpreis zur Europäischen Verständigung (2012) en de Ralph Waldo Emerson Award in the Humanities (2011).
