Huub Bartman houdt een pleidooi voor een herdruk van Jens Munk van Thorkild Hansen.

Een Deense Odyssee

4 juni 1620

Daar ik heden de hoop heb opgegeven nog langer op deze wereld te zullen voortleven, bid ik uit de naam van God, dat indien er christelijke mensen naar hier komen, zij mijn arme lichaam met dat van de anderen in de aarde willen begraven, zich beloond wetend door God in de hemel, en dat dit verslag mijn Genadige Koning zal worden toegezonden, opdat mijn arme echtgenote en kinderen misschien nog enig voordeel kunnen hebben van mijn tragisch lot en erbarmelijk verscheiden. Een goede nacht aan de wereld en moge mijn ziel in Gods hand rusten.

 Jens Munk

Een documentaireroman

Jens Munk is een 17e eeuwse Deense ontdekkingsreiziger, die in opdracht van koning Christiaan de Vierde in 1619 op zoek ging naar de noordwestelijke doorgang naar Indië. Zijn beide schepen, de Eenhoorn en de Lamprei, vroren vast in het ijs van de Hudsonbaai. Vrijwel iedereen vond daar de dood. Alleen Jens Munk wist in de zomer van 1620 op het nippertje met twee bemanningsleden op het kleinste schip, de Lamprei, na een barre en bizarre ontsnappingstocht, te ontkomen en de weg terug te vinden naar Denemarken. Verder is er weinig over de lotgevallen van Jens Munk en zijn mannen bekend. Toen Thorkild Hansen met griep op bed lag en op de radio het testament van Munk hoorde voorlezen werd hij gegrepen door het tragische lot van deze zeeman en besloot er een boek over te schrijven, een documentaireroman. Dat is een roman, waarin getracht wordt de historische gebeurtenissen zo authentiek mogelijk te reconstrueren. Er bleek echter weinig informatie over Jens Munk voorhanden te zijn. Het boek dat hij wilde schrijven zou moeten worden aangevuld met gegevens over de 17e eeuw uit andere bronnen. Desondanks liep hij vast met zijn verhaal. Hij besloot deel te nemen aan een archeologische expeditie en op zoek te gaan naar de overwinteringsplaats van Jens Munk in de Hudsonbaai. Dit Munkehavn werd wonderlijk genoeg gevonden! Ze troffen er resten aan van de Eenhoorn en diverse gereedschappen. Door deze expeditie en met name de barre terugtocht was Hansen in staat om zijn boek af te maken.

De vloek

Het heeft geresulteerd in een heldenepos vergelijkbaar met een Griekse tragedie. In de Middeleeuwse machtsstrijd tussen de adel en de koning, schaarde opa Jens zich achter de koning, waardoor hij zich de eeuwige haat van zijn adellijke kompanen op de hals haalde. Dit werkt door in het levensverhaal van vader Erik die, door zijn militaire successen in dienst van de koning ook de jaloezie van de adel opwekte. Dwars tegen de in die tijd heersende strenge moraal van de Deense Reformatie in, woonde Erik samen met een burgermeisje, die hem twee kinderen schonk, Jens en Niels. Verstoten door de adel en uiteindelijk opgesloten in een naargeestige kerker maakte vader Erik in 1594, na een vergeefs beroep op de koning, een eind aan zijn leven. Jens groeide, onder eenvoudige omstandigheden, op in het huis van zijn moeder in Kopenhagen. Hij was vast van plan de goede naam van de familie in ere te herstellen. Hij wist zich op te werken tot een gerespecteerd zeeman, voor de duvel niet bang, en had, met wisselend succes, fortuin gemaakt in de handel.

Doorwerking van de vloek

In het begin van de 17e eeuw was Kopenhagen een bloeiende havenstad en centrum van het koninkrijk Denemarken dat in die tijd ook Noorwegen, delen van Noord-Duitsland en Zweden, IJsland en Groenland omvatte. De jonge koning Christiaan de Vierde was een ambitieus man. Hij wilde van Denemarken de onomstreden heerser maken over de noordelijke wateren. Hij richtte de Deense Oost-Indische Compagnie op en deed onderzoek naar een noordoostelijke en noordwestelijke route naar Indië. Hier kruiste zijn weg die van Jens Munk en zien we de kracht van de adellijke vervloeking opnieuw in werking. De koning heeft oog voor de bijzondere kwaliteiten van Jens Munk als zeeman, terwijl Jens Munk, zich koesterend in de beschermende aandacht van de koning, een mogelijkheid ziet zijn adellijke status te herwinnen en zo de eer van zijn familie te herstellen. Tot ongenoegen van allerlei adellijke heren belast de koning het liefst Jens Munk met de realisering van zijn plannen om een noordelijke doorvaart te vinden. Toch kan de koning de adel niet altijd trotseren en is hij gedwongen regelmatig de ambities van Jens Munk te matigen. Zo werd hem in 1619 op het laatste moment het gezag ontnomen over een expeditie naar Ceylon via Kaap de Goede Hoop, een expeditie die volledig was voorbereid door Jens Munk. Als een soort troostprijs mocht hij met slechts twee schepen proberen om de noordwestelijke doorvaart te vinden. De afloop van deze tocht weten we.

Een absurde held

Thorkild Hansen is erin geslaagd van Jens Munk een Deense Odysseus te maken, zijn leven lang op zoek naar huis. Voor Odysseus was dit Ithaka, voor Jens Munk eerherstel voor zijn familie. Net als Odysseus maakt Jens Munk talloze avonturen mee: gevechten met piraten, minachting door adellijke parvenu’s, schipbreuk en echtelijke ontrouw. Hansen is duidelijk gegrepen door de psychologische en filosofische thematiek van de grote Griekse tragediedichters, namelijk dat de mens altijd gebonden is aan de draden van zijn lot zoals gesponnen door de schikgodinnen. Verzet hiertegen heet hybris en wordt gestraft door de goden. Deze bestraffing kan generaties lang doorwerken. Zo heeft de familie Munk telkens weer het lot getart door zich niet te houden aan de conventies behorend bij haar maatschappelijke voorbeschikking, resultaat van een goddelijke ordening. Maar het zijn niet alleen de klassieken die Thorkild Hansen bij het schrijven van zijn boek hebben geïnspireerd. Ook het absurdisme van zijn filosofische mentor, Albert Camus, speelt een rol. Camus meent dat het menselijk lijden het gevolg is van de vergeefse pogingen van de mens om het leven zin te geven. Zij die dit blijven doen zijn ‘absurde helden’.

Prachtig!

Schoonheid vraagt om schoonheid. Dit is een wetmatigheid. Zo is het meesterwerk van Thorkild Hansen rijk voorzien van prachtige illustraties in de vorm van oude kaartjes en prenten. Centraal hierin staat een afbeelding van een oorlogsfregat van Christiaan de Vierde, waarvan uitvergrote details verspreid over het boek te vinden zijn. Lezen en kijken vormen zo een natuurlijke synthese. Prachtig!

Dit is een bijdrage in het kader van de rubriek Hoop op heruitgave. Gedurende de zomer van 2022 zullen onze recensenten bijdragen leveren over boeken die zij opnieuw onder de aandacht willen brengen, of waarvan ze vinden dat ze het waard zijn om heruitgegeven of vertaald te worden.