Met Mijn Nazi opa schreef documentairemaakster Sunny Bergman een egodocument waarin ze universele thema’s zoals intergenerationele traumaoverdracht, parentificatie, epigenetica en familiesystemen onderzoekt. Het begint allemaal met de mantelzorg rond haar invalide vader, Richard. Hij is deels verlamd en misschien ook wat depressief. Sunny besluit, nu het nog kan, samen met hem zijn roots te onderzoeken. Richard is een originele man zonder schaamte, en een Marxist. Hij lijkt zelfs op Marx, vindt Sunny. Hij is ook een oude hippie, die graag vergetelheid zoekt in het roken van een joint.

Sunny Bergman is bekend van haar documentaires over racisme, complotdenken en seksualiteit. Ze is activiste en schrijfster, Mijn Nazi opa is na Sletvrees en Wit is ook een kleur haar derde boek. In Mijn Nazi opa gaat Bergman op zoek naar de herkomst van haar vaders jeugdtrauma. Ze vraagt zich af of zijn trauma’s ook doorwerken in haar. Waar komt haar eeuwige schuldgevoel ten aanzien van haar vader en het welbevinden van anderen vandaan? Ze praat met experts over intergenerationele traumaoverdracht. Maurits de Bruijn vertelt over zijn Joodse moeder, die tijdens razzia’s in een kast werd opgesloten. Vervolgens is ook hij zijn leven lang bang voor insluipers. De term parentificatie wordt genoemd, waarbij kinderen voor hun getraumatiseerde ouders zorgen. Bergman herkent het allemaal bij zichzelf en ze vraagt een gesprek aan met hoogleraar Bart Rutten, die haar een stoomcursus epigenetica geeft, wat volgens zijn zeggen een nog jonge wetenschap is die steeds meer terrein wint. ‘De overtuiging dat ons genetisch materiaal een in steen gebeiteld gegeven is, dat we onveranderd doorgeven aan ons nageslacht is dus een achterhaald idee.’ Met andere woorden, trauma’s van ouders hebben wel degelijk invloed op het DNA van hun kinderen. Zoals na onderzoek bij de kinderen van Holocaustoverlevenden bleek.

Foute opa

Sunny’s familie bestaat uit een kleurrijke lappendeken van personages, die ze met humor en empathie ten tonele voert. De Engelse achtergrond van haar moeder, het hippieverleden van haar ouders die op een woonboot woonden, de nieuwe partners van haar ouders, haar eigen partner en twee zoons, maar ook veel vrienden krijgen kort en bondig aandacht. Ze constateert dat ze een outcast is en outcast vrienden kiest. De hoofdverhaallijn in Mijn nazi opa is de zoektocht naar Heinrich Stender, de Duitse Nazi-vader van haar vader Richard. Hij was burgemeester en een veel oudere weduwnaar, die Richards moeder verkrachtte toen zij tijdens de oorlog zijn dienstmeisje was. Zij raakte zwanger en liet Richard na de oorlog achter bij haar ouders in Twente, om met een andere man nog een stel kinderen te krijgen. Richard kreeg zijn leerschool en liefde voor Marx mee van zijn CPN aanhangende opa van moederskant. Richard leed aan verlatingsangst en voelde zich afgewezen door zijn ouders. David, de partner van Sunny en vader van haar twee zoons, is in zijn jeugd ook door zijn moeder verlaten. Sunny’s moeder had een zeer verstoorde relatie met haar vader. Voilà, dat zijn herkenbare patronen, waarmee Mijn Nazi opa vooral een zoektocht naar Sunny zelf wordt, haar eigen ongemak en schuldgevoelens. Waarom loopt haar relatie met David stuk? Waarom leeft ze in chaos, met schuldgevoelens en zorg om anderen? En waarom zoekt ook zij telkens weer vergetelheid in die eeuwige joint.

Verfrissend zelfhulpboek

Ze gaat naast haar zoektocht naar de achtergrond van haar foute opa vooral op zoek naar een therapievorm die bij haar past, zowel in het wetenschappelijke als meer spirituele veld. Ze onderzoekt winti, een Surinaamse spirituele levensvisie en verdiept zich in het voorouderlijk helingsritueel. Ze doet mee aan een reality-tv-programma en komt tot weer nieuwe inzichten over superieur gedrag en kwetsbaarheid. Ze schrijft zich in voor een ceremonie met san pedro, geen drug, maar een plantmedicijn dat hallucinaties opwekt. Haar kracht is dat ze zichzelf en de therapievorm blijft bevragen. ‘Een week later bevind ik mezelf op de eerste verdieping van een industriegebouw, in een ruimte vol groene kussens, kaarsen, pauwenveren en nepplanten. Aan de muur hangen bordjes met ingelijste spirituele spreuken. Het geheel zou ik als kitscherig kunnen omschrijven, ware het niet dat ik mijn ironie en mijn oordelende brein achterwege wil laten tijdens deze ceremonie. Is ironie niet een verhulde vorm van superioriteit?’ Na de ceremonie voelt ze zich een stuk vrijer, omdat, dankzij de san pedro, haar gevoel sterk is aangesproken en ze onbedaarlijke huilbuien krijgt.

Wijzer geworden na al haar therapeutische ervaringen weet Sunny beter wat eraan schort, waar haar eigen verdriet en trauma’s vandaan komen. (Overigens wordt het begrip ‘trauma’ tegenwoordig wel misbruikt, lezen we. Een ‘tekort hebben gehad’, zou in veel gevallen een betere duiding zijn.) Ze durft los te laten, zoals ze illustreert in een ontroerende laatste scène met een van papier gevouwen bootje dat ze met een waxinelichtje het water opstuurt. Ze is er vol ingegaan, heeft zich kwetsbaar en eerlijk opgesteld zonder zichzelf te sparen. Gelukkig is ze ook haar objectiviteit en zelfspot niet verloren, waarmee Mijn Nazi opa een verfrissend zelfhulpboek is, waarin het nodige te herkennen valt en waar veel mensen wel eens wat aan zouden kunnen hebben.