Soms krijg je een boek in handen met een titel en een onderwerp waarvan je niet meteen garen weet te spinnen. Hoezo verdwenen piano’s in Siberië? Waren die er überhaupt in dit enorme en ondoorgrondelijke land van koude onherbergzaamheid? De Britse reisjournaliste Sophy Roberts doorkruiste Rusland en beschreef heel toegankelijk haar persoonlijke avontuur aan de hand van de zoektocht naar piano’s en hun verhalen, muziek en de rijke culturele geschiedenis van Siberië. Op levendige wijze haalt ze prachtige en ontroerende anekdotes over piano’s, hun eigenaren en geschiedenissen boven tafel.

Het boek is een speurtocht die soms meer gaat over het zoeken dan over het vinden in het ‘land van eindeloos praten’. Een land dat opgebouwd is door gevangenen, ballingen, opstandelingen, dekabristen en Poolse immigranten. ‘Siberië is veel meer dan een plek op de kaart: het is een gevoel dat blijft haken als een klis, het is een koorts, het geluid van doezelige sneeuwvlokken op zachte heuvels en het geknars van voorzichtige voetstappen achter je rug. Siberië is een kleedprobleem – ’s winters te koud en zomers te warm – met hutten van hout en met schoorstenen die lijkgrauwe rook de wijde witte hemel in stoten. Het is een melancholieke filmische liefdesgeschiedenis, gedrenkt in transparante maneschijn, ongehaaste treinreizen, pijpen in jute gewikkeld en een kapotte schommel aan een piepende ketting.’

De perfecte piano

Roberts zoekt naar piano’s en hun verhalen en raakt in de ban van het land en zijn mensen. De aanleiding was een bezoek aan Mongolië waar ze bevriend raakte met de jonge Mongoolse vrouw Odgerel Sampilnorov. Zij was pianolerares van de kinderen van de Duitser Giercke, die met zijn familie in Mongolië in een ger, een Mongoolse tent, woont. Volgens Giercke is Odgerel een virtuoos pianiste en hij vraagt aan Roberts om in Rusland de perfecte piano voor haar te zoeken. Ze speelt zelf geen piano, vertrouwt ze de lezer toe, maar gaat de uitdaging aan. 

Tijdens haar zoektocht ontmoet de schrijfster veel bijzondere mensen en stuit op tal van verhalen over piano’s, musici en kunstenaars. Ze verdiept zich in de geschiedenis van de tsaren. hun muziek en de bizarre ontwikkelingen rond hun moord. Ze bezoekt de plaatsen waar ze werden begraven. ‘Ik was naar de Oeral gekomen om de laatste piano van de tsaar te vinden. In plaats daarvan vond ik een bizarre knoop in verhouding van het land tot zijn verleden, waar ik geen wijs uit werd.’

Ze gaat in op de geschiedenis van de dekabristen, ballingen en grote musici en daarbij weet ze zelfs van instrumenten personages te maken. Zoals de eerste kerkklok die in 1591 naar Siberië werd gestuurd als een balling. Het is een romantisch verhaal van Artoer die in vijf of zes minuten heel Irkoetsk in de ban houdt met zijn klokkenspel in een oude krakkemikkige kerk, en na afloop met een grijns zegt: ‘Het meeste kan ik hier wel spelen, alleen geen rock-‘n-roll.’

Land van ballingen en dekabristen

Siberië is een land van ballingen en dekabristen, dat waren woeste revolutionairen die alles uit hun ballingschap haalden door bijvoorbeeld horloges of juwelen te maken, onderwijs te geven en tuinen op te zetten, en als er een piano in de buurt was, te musiceren. Invloedrijke en culturele families, zoals de Loesjnikovs, familie van Kandinsky, woonden zelfs in uithoeken van Siberië. Ze hielden theesalons en recitals voor de burgers.

Ze haalt grote Russen aan als Kandinsky en vertelt over zijn deels illustere afkomst, de andere helft is afkomstig van struikrovers. Ze reist in de voetsporen van Tsjechov die dramatische verhalen schreef over de gruwelijke strafkolonie Sachalin en hoe de gevangenen veroordeeld werden aan het eind van de 19e eeuw. Gerhard Richter maakte een succesvol tournee door Siberië en bezocht uithoeken van Siberië, en de grote Liszt kreeg het Russische publiek op de knieën. De muziek van Sjostakovitsj schalde tijdens het beleg van Leningrad uit luidsprekers door de lege straten, wat iets zegt over het belang van muziek voor de Russen. 

Roberts’ zoektocht leidt naar een piano in de verste uithoek van Siberië: het eiland Sachalin, dat bijna de kop van Japan kust. Hier ontmoet ze Lydia, een vrouw die in het uitgestorven en unheimische Dué nog een piano zou bezitten. Er is geen piano maar wel een ontroerend relaas over haar vader die instrumenten maakte met paardenharen die hij ’s nachts uit hun staarten stal. In het hoofdstuk over de plaats Tomsk wordt beschreven hoe belangrijk de Polen voor de muziek en het pianobezit in Siberië zijn geweest. Aan het eind van haar reis en zoektocht ontmoet Roberts Nina, een blinde vrouw van 86 jaar met een ongelooflijke heldere herinnering aan haar jeugd in Siberië en aan een, naar blijkt, bijzondere piano.

Geschiedenis van de eigenaar

In deel II, ‘Gebroken akkoorden’, gaat Roberts onder andere naar Harbin, een stad die begin vorige eeuw nog tot Rusland behoorde en ongekende rijkdom kende met veel muzikaliteit, en piano’s. Ze vertelt het verhaal van de Russische jazzmuzikant Oleg Lundstrem en beschrijft de gruwelijke dood van Josef Kaspe, een talentvol pianist van vlak voor de Tweede Wereldoorlog. Tegenwoordig behoort Harbin tot China en is ieder spoor van Russische geschiedenis en daarmee de piano’s verdwenen. Roberts schrijft, ‘Een gevoel van dystopie bekroop me, en ik besefte dat een voorwerp betekenisloos kan worden wanneer het verband met de geschiedenis van de eigenaar verloren gaat, als bij een lichaam dat wordt gescheiden van de ziel of bij een vluchteling die zijn vaderland verliest.’

Roberts bezoekt het Toendravolk de Nentsen in Noordwest-Rusland op het schiereiland Jamal en stuit op een onvoltooide spoorlijn, een prestigeproject van Stalin. In een land als Siberië, met de verschrikkingen van de goelag waarin het leven van gevangenen werd geknecht en gemarteld, was muziek vaak het enige wat hen staande hield.
Ieder hoofdstuk wordt voorafgegaan met een verhelderende kaart van Siberië met daarop aangeduid de plek waar Roberts haar onderzoek deed, daarnaast illustreren tal van foto’s de anekdotes.

De geschiedenis van piano’s en hun geluid 

Ze gaat uitgebreid in op de geschiedenis en het bouwen van de piano, ze noemt serienummers en namen van diverse fabrikanten en hun achtergronden. Toen ze in Petropavlovsk in de verste uithoek van oost-Rusland was en het even niet meer zag zitten, moedigde Valeri Kravtsjenko haar aan om vooral door te gaan met haar zoektocht. De verhalen zouden zeker verdwijnen als ze de laatste echo’s ervan niet probeerde te vangen. ‘Volgens mij zijn er geen onmogelijke ideeën,’ aldus Valeri. En dankzij die obsessieve vasthoudendheid weet ze de geschiedenis van de piano’s tegen de geschiedenis van Rusland als land tot leven te brengen, zelfs hun geluid beschrijft ze.

Uiteindelijk komt ze bij drie generaties pianostemmers terecht. Daar staat de piano die ze naar Odgerel zal sturen. Pianostemmer Kostja gaat mee met de barre tocht over land. De piano wordt in de ger geplaatst en onder de ogen van diverse muziekminnaars speelt Odgerel de ontroerende epiloog. Dit boek is een aanrader voor piano- en muziekliefhebbers en voor wie geïnteresseerd is in Russische geschiedenis.