Misverstand of vertwijfeling
Toen was er ineens, 28 jaar na haar dood, een nieuw boek van Simone de Beauvoir, de grande dame van het existentialisme en aanstichtster van de Tweede Feministische Golf. De schrijfster verwijderde ‘Misverstand in Moskou’ uit de kopij van haar verhalenbundel De gebroken vrouw (1969). In 1992 verscheen het postuum in een Amerikaans tijdschrift en nu is er een Nederlandse vertaling. Misverstand in Moskou is vintage De Beauvoir, maar niet De Beauvoir op haar best.

De jaren zestig van de twintigste eeuw. De gepensioneerde André reist met zijn vrouw Nicole van Parijs naar Moskou voor een bezoek aan Masja, zijn dochter uit een eerder huwelijk. Ze ‘doen’ de geijkte bezienswaardigheden die ze vaak al kennen van eerdere gelegenheden, maken uitstapjes voor zover het bureau voor buitenlanders dat toestaat, en vangen hier en daar een glimp op van het dagelijks leven onder communistisch bewind. André helpt Masja met redigeer- en vertaalwerk, en Masja geeft André Russische les. Nicole zakt weg in een soort depressie; voelt zich ongeliefd, buitengesloten en oud: ‘Masja had gezegd: u bent nog jong, toch had ze Nicole bij de arm genomen. Eigenlijk kwam het door haar dat Nicole sinds ze hier was haar leeftijd zo sterk voelde. Het drong tot haar door dat ze was blijven vasthouden aan het beeld dat ze van zichzelf had toen ze veertig was; ze herkende zichzelf in de sterke jonge vouw die Masja was; temeer omdat ze ervaring en gezag uitstraalde, even rijp was als Nicole; ze waren gelijkwaardig. Vervolgens herinnerde een gebaar, een stembuiging, een voorkomendheid haar er opeens aan dat er tussen hen een leeftijdsverschil bestond van twintig jaar – dat ze zestig was.’ En Nicole verveelt zich. Als André dan ook nog voorstelt langer te blijven zodat hij kan doorpakken met zijn Russisch, schopt Nicole een scène en loopt zelfs weg, Moskou in. Maar de twee vinden elkaar weer in een expat-bar en alles komt goed. ‘Het is een groot geluk met elkaar te kunnen praten, dacht ze. Als een paar niet in staat is zich van woorden te bedienen, is het begrijpelijk dat de misverstanden zich opstapelen en ten slotte alles tussen hen bederven.’

Kamerspel
In het verhaal springt het perspectief heen en weer tussen Nicole en André, zodat de lezer eerder dan de hoofdpersonen doorheeft welk misverstand uitdraait op een relatiecrisis. Ook André voelt zich oud en afgedaan. Hij worstelt met zijn gebrek aan ambitie (er is sprake van artikelen die hij ooit van plan was te schrijven), ervaart een groeiende afstand tot Nicole en drinkt om dat te verdringen. Misverstand in Moskou is een verhaal in grijstinten; een ‘Kammerspiel‘ over verdorrende liefde tegen een grauwe Sovjet-achtergrond. En dan is er nog het motief van desillusie in het politieke systeem – het Sovjetleven dat ‘zeker voor buitenlanders’ minder zegenrijk heeft uitgepakt als verhoopt. Het is ook een ‘redeneerderig’ verhaal. Dat is niets nieuws bij De Beauvoir, maar hier stoort het. Zie het lange citaat hierboven. Niets kan worden gezegd of gedaan zonder de begeleidende gedachten van Nicole of André daarbij uit te serveren. Als Nicole in de trein naar buiten staart, bij voorbeeld: ‘Ze had net vier mooie dagen achter de rug, Moskou was wel wat veranderd; het was vooral lelijker geworden. (Jammer dat veranderingen bijna altijd negatief uitpakken, wat zowel voor plaatsen als voor mensen geldt.)’ En dan is er dat plotse halfzachte einde, inclusief het belang van ‘met elkaar in gesprek blijven.’

Persoonlijk en politiek
Blijft de vraag: waarom heeft De Beauvoir Misverstand in Moskou niet gepubliceerd tijdens haar leven? Vond ze het niet goed genoeg in literair opzicht, of speelden andere factoren mee? Het existentialisme was in de jaren vijftig voor velen een complete levensstijl. De mens was in de wereld geworpen, het bestaan zinloos (zo had de Tweede Wereldoorlog nog eens aangetoond), en dus moest je actief werken aan het verwezenlijken van je authentieke essentie en je intermenselijke solidariteit. Dat vereiste dat je je onttrok aan de ‘bourgeois’-normen, waarden en instituties als huwelijk, geloof en beroep. Het persoonlijke werd politiek: vrije liefde, geestverruimend roken en drinken, en diepe gedachten uitwisselen in een keldercafé bij jazzmuziek en druipkaarslicht. Outfit: een zwarte coltrui en een zonnebril, óók na zonsondergang.

Ook de Beauvoir en Sartre besloten al in de jaren dertig dat trouwen enorm bourgeois zou zijn en dus uitgesloten. Zij sloten een pact: een open relatie moest het zijn, met onvoorwaardelijke eerlijkheid, trouw aan elkaar en ruimte voor anderen. Niets voor elkaar verzwijgen, dan mocht alles. En daar werd het politieke persoonlijk, in hun leven. De Beauvoir schreef openhartig over haar relaties met bij voorbeeld schrijver Boris Vian, cineast Claude Lanzmann en uitgever Nelson Algren. Maar pas na haar dood werd duidelijk, uit biografieën en briefwisselingen, hoe complex het netwerk van verhoudingen was waarin Sartre en De Beauvoir elkaar insponnen. Liaisons dangereuses is er niets bij. De Beauvoir ‘deed’ niet alleen medewerkers, tijdschriftsecretarissen en veelbelovende nieuwelingen, ze knoopte ook relaties aan met (veelal jongere) vrouwen, die ze ‘overdeed’ aan Sartre. Of Sartre legde het aan met een zus of nicht van De Beauvoirs liefdespartners. En dat wisten ze dan allemaal van elkaar. Het klinkt incestueus, maar het werkte, totdat De Beauvoir zich oud voelde worden, in de jaren zestig. In een interview met The Paris Review in 1965 zei ze: ‘Ik was altijd al geobsedeerd door het verstrijken van de tijd en door de dood die ons onvermijdelijk insluit.’ In De ouderdom (1971) zou ze analyseren hoe de westerse maatschappij ouderen tot object maakt en onderdrukt. Maar dat was voor haar zelf te laat.

In een vreemde huid
In haar nawoord stipt Éliane Lecarme-Tabone parallellen aan tussen Misverstand in Moskou en het leven van de auteur: geregelde bezoeken aan Moskou met Sartre in de jaren zestig (uitgenodigd door de Schrijversbond), en groeiend onbehagen met het ooit bewonderde communistisch systeem. André’s dochter Masja blijkt geïnspireerd op Sartres Russische minnares Lena Zonina. Als we De Beauvoirs leven en werken zo met elkaar in verband gebracht zien (wat streng verboden is, zoals wij allen weten), wordt Nicole’s gevoel van afwijzing invoelbaarder en wordt het volgende citaat veelzeggender: ‘En toen was die onbekende jongen – een heel knappe knul – met André meegekomen; hij had haar met ongeïnteresseerde beleefdheid de hand gedrukt en opeens was er iets in haar veranderd. Voor haar was hij een man, jong en aantrekkelijk; voor hem was zij even seksloos als een oude vrouw van tachtig. Ze was die blik nooit meer te boven gekomen; ze was opgehouden met haar lichaam samen te vallen: ze zat voortaan in een vreemde huid, een treurigmakende vermomming.’ De vertwijfeling over het ouder worden, machtsverlies in de seksuele arena is, veel meer dan een relatie-communicatieprobleem, het onderliggende thema van Misverstand in Moskou. Happy end uitgesloten. Het lijkt erop dat de camouflage daarvan in dit verhaal te bangig en bleek uitpakte om te voldoen aan De Beauvoirs eisen wat betreft strijdbaarheid en onburgerlijkheid. Zo bezien wordt het toch nog een aangrijpend verhaal.