Recensie door: Sunny Jansen

Betoverende kijk op de wereld

Elke landkaart vertelt een verhaal. Een verhaal over ontdekkingsreizen en veroveringen. Over grenzen en dynastieën. Vaak zijn kaarten een aandenken aan landen die je bezocht hebt en soms is het gewoon een hulpmiddel om in eigen land de snelste weg te vinden. Tegenwoordig delven kaarten het onderspit, er is immers GPS en vrijwel iedere auto heeft een navigatiesysteem. Toch maken ook sociale media gebruik van kaarten. Eind 2010 publiceerde Facebook een wereldkaart. Deze kaart leek verdacht veel op  de 16e eeuwse wereldprojectie van Mercator, maar tegelijkertijd was het iets totaal anders. Het was een kaart van Facebookverbindingen. Een gloednieuwe, hedendaagse manier om de wereld in kaart te brengen.

Simon Garfield, een bekend auteur van non-fictieboeken, schreef een boek over al deze kaarten. Op de kaart vertelt de geschiedenis van landkaarten op een originele en aanstekelijke manier. Hij begint bij de kaarten van de Oude Grieken en eindigt bij Google Maps en satelietnavigatie. Duidelijk wordt hoe kaarten de wereld hebben vormgegeven en hoe zij de geschiedenis hebben beïnvloed. Kaarten vertellen immers de geschiedenis van de mens en brengen er lijn in aan.

Interessant zijn de hoofdstukken over de eerste kaartenmakers Eratosthenes, Strabo – een groot wereldreiziger die graag opschepte – en Ptolemeus. Het is intrigerend hoe zij hun werk deden in een tijd dat de wereld nog klein was. Zij waren inventief in het inschatten van afstanden en af en toe erg creatief in de keuzes die zij maakten. Zo vond Strabo Groot Britannië eigenlijk niet vermeldenswaardig: het is er ellendig en onbewoonbaar, vond hij. De zon schijnt er nooit. En bovendien wemelde het in Ierland van de kannibalen. Ondanks de nauwkeurigheid van zijn kaarten, beweerde hij wonderlijke dingen. Zo groeide volgens hem op het eiland Ceylon, dat op zeven dagen varen van India ligt, een ongebruikelijk gewas, te weten olifanten.

Na deze Griekse wijsgeren, die er wonderwel in slaagden structuur in de wereld aan te brengen, stond de cartografische ontwikkeling lang stil. Ruim 1000 jaar lang werden er geen ontdekkingen en aanvullingen op hun kaarten gedaan. Maar dat betekent niet dat er niets te vertellen is, laat dat maar aan Garfield over. Het knappe is, dat hij een geschiedenis van 2000 jaar kaarten en een  bloemlezing in één schreef. Met goed gekozen voorbeelden die je bij blijven. Over de Hereford Mappa Mundi (ca. 1290) bijvoorbeeld. Dit is één van de beroemdste kaarten uit de wereldgeschiedenis. Het is een samenvatting van geografische, historische en religieuze kennis en lijkt op een reisgids. De toren van Babel is er te zien, net als de ark van Noach en het labyrinth van de minotaurus op Kreta. Garfield verhaalt over het plan de kaart in 1988 te verkopen om de kathedraal die hem herbergde te kunnen restaureren. Massaal protest volgde en de geschiedenis van deze kaart leest als een spannend verhaal. Maar wat een frustratie: na 10 pagina’s over de Mappa Mundi wil je hem ook zien! Een goede afbeelding in kleur ontbreekt echter.

Al voor de Mappa Muni maakte monnik Matthew Paris (ca 1200-1259) een routekaart naar het Midden Oosten. Hij bood de reiziger keuzemogelijkheden in de vorm van alternatieve routes en zijn kaart had uitschuifbare delen en vastgelijmde uitklapbladen met beschrijvingen. Het was een interactieve kaart, die eigenlijk meer weg had van een virtuele kruistocht dan een routekaart. De meeste kijkers waren ook helemaal niet van plan deze reis ook echt te maken. Toch, de illustraties en zijn kijk op de wereld zijn nog steeds betoverend.

Vaak verschaffen kaarten duidelijkheid, inzicht en overzicht. Maar soms ook niet.
In 1798 tekende de Engelse cartograaf James Rendell de Mountains of Kong in op een kaart van Afrika. Hij verzon een bergketen die duizenden kilometers door West-Afrika liep. Honderd jaar lang verscheen deze bergketen op vrijwel alle kaarten van het gebied. Tot een Franse ontdekkingssreiziger er eens een kijkje ging nemen en ontdekte dat deze enorme bergketen helemaal niet bestond.

Via de ontdekkigen in de Westerse en Arabische wereld neemt Garfield zijn lezer mee naar de gouden eeuw van de kunst van het kaarten maken. Hij springt door de tijd en staat stil bij het belang van de beroemde wereldprojectie van Mercator, maar besteedt even goed aandacht aan draken en fabeldieren die op kaarten voorkomen. Via stippenkaarten die besmettelijke ziektes in kaart brachten, de geschiedenis van reisgidsen, kaartendieven, de Londense metrokaart en het belang van kaarten voor games komt zelfs de vraag of mannen of vrouwen beter kunnen kaartlezen aan de orde. Ook de witte plekken op de kaart, schatkaarten en zelfs Harry Potters Sluipwijzer ontbreken niet.

Kortom elk aspect van kaarten wordt in dit boek behandeld. Toch blijft het overzichtelijk, toegankelijk en prima leesbaar. Zoals de sticker op de cover met 4 NRC sterren al zegt: ‘popular science op zijn best’. En dat is het. Op de kaart is één grote ontdekkingsreis. Maar wat jammer van de sobere uitgave. Bijna 500 pagina’s lang lees je prachtige, spannende verhalen en interessante details over kaarten in allerlei soorten en maten, om dan afgescheept te worden met op zijn best een kleine zwart wit foto. Wat een gemiste kans….

De kaart als ontdekkingsreis 

Auteur: Simon Garfield
Vertaald door: Tracy Drost-Plegt en Bert Meelker
Verschenen bij Uitgeverij Uitgeverij Podium/ Luster
Aantal pagina’s: 496
Prijs: € 25,-