De Vlaamse dichteres Ruth Lasters (1979) werd bij het grote publiek, ook in Nederland, bekend door haar pamfletachtige, ritmische en retorisch sterke gedicht Losgeld. Ze schreef het, samen met enkele studenten van de Spectrumschool in Deurne, als stadsdichter van Antwerpen. Het werd echter (om formele redenen? om inhoudelijke redenen?) door het stadsbestuur geweigerd. Nu is het opgenomen in haar bundel Tijgerbrood, zodat we het nog eens kunnen nalezen of – als de lezer de commotie heeft gemist – er kennis mee kunnen maken. Inclusief een toelichting achterin (zie ook http://ruthlasters.com). Eigenlijk is die toelichting niet eens nodig. In de eerste plaats omdat we de discussie over hoog- en laagopgeleiden (of liever: praktisch en theoretisch geschoolden) ook in Nederland kennen. In de tweede plaats omdat het gedicht sterk genoeg is om op zichzelf te staan.
Het gedicht maakt deel uit van de afdeling Omerta die – zoals meer van de zeven afdelingen – wordt voorafgegaan door een motto. In dit geval van Iris Murdoch, over taal: ‘Really a machine for making falsehoods’. Want als je écht de waarheid wilt spreken, dan zijn woorden ontoereikend. Óf je moet nieuwe woorden verzinnen, zoals ‘navendel’ voor de geur die lavendel achterlaat. Óf je moet gewoon je mond houden.
Het is een thema dat we ook uit de debuutroman, Poolijs, van Lasters kennen, de eerste van de inmiddels vier romans die zij schreef. Daarin is het Yves, een van de hoofdpersonen, die veelvuldig over zijn adamsappel strijkt. Daarin is het het zwijgen van mensen dat letterlijk en figuurlijk rust geeft. Ze zwijgen omdat ze willen zwijgen of omdat ze om wat voor reden dan ook niet kunnen spreken.
Kunstgedichten en kerngedachte
Er is nog een ander thema uit Poolijs dat ook in Tijgerbrood terugkomt: kunst. Het woord ‘navendel’ komen we tegen in een gedicht over het schilderij Le déjeuner sur l’herbe van Édouard Manet. Hierin spreekt de dichteres over ‘pre-picknick’. De titel van het schilderij is volgens haar een toonbeeld van ‘verbale vaagheid’. Het gaat ofwel om vóór ofwel ná de lunch op het gras.
Eigenlijk is dit idee van voor of na een kerngedachte in Lasters’ gedichten. Het is altijd net iets voor of net iets na iets, al dan niet in combinatie met kunst en taal:
‘Vlak voor ik nies wordt alles even pointillistisch in mijn hoofd.
Als het acuut gaat kriebelen in mijn sinussen, lijkt taal bereid
om haar totale nederlaag toe te geven’
schrijft ze in het gedicht Appelboom.
Geluid, beeld en associaties
Geluiden, of het ontbreken daarvan gaan ook in andere gedichten in mooi gekozen beelden samen: lachritmes van de lichtsignalen van vuurtorens, die een back-up hebben in misthoorntonen. Maar dat niet alleen. Lasters is ook de dichteres van associaties. Bij ‘appel’ denkt ze bijvoorbeeld aan de Bijbelse Eva en Wilhelm Tell, bij een kromme lepel uit de oorlog aan een
‘… gruwel die niet zonder breken terug te buigen valt
niet omringd dient door bestek’
Bij kaasprikkers denkt ze ook aan tandenstokers, bij de plastic holtes van een strip pillen (dé pil in dit geval) aan de kralen van een rozenkrans. Bij meel dat rijst voor een volkoren-, spelt- of het tijgerbrood uit de titel van de dichtbundel gaan haar gedachten naar een kind dat niet in de buik groeit van de ik-persoon uit het gedicht. Het is een grote stap, maar als je er een klein beetje moeite voor doet zijn deze en ook andere grote stappen meestal te volgen.
Filosofisch
Op deze manier zit er een filosofische laag in veel gedichten. Gedichten die in eerdere versies zijn verschenen in Het Liegend Konijn, De Poëziekrant, De Revisor, Terras en Apache.
In het gedicht Venter vraagt Lasters zich bijvoorbeeld af wanneer een bril nog voldoet aan het zelf. Met krassen? Zonder schroefjes, neussteuntjes of een poot (been, zegt Lasters antropomorf)? Het doet denken aan Jean-Paul Sartre, die stelde dat een mens ook zonder armen of benen nog steeds een mens is. Alleen een torso en een hoofd maken dat je altijd nog kunt reflecteren over dit gegeven en kiezen hoe je ermee om zult gaan. Een mens is niet zo bedoeld, maar het is zoals het is. Net zoals ‘ballenrapers, die weergaloze vangers van / het onbedoelde’ een mooi beeld is voor tennisballen die er niet voor bedoeld zijn om op de grond te vallen en opgeraapt te worden, maar om terug te worden geslagen richting tegenstander.
In andere gedichten gaat het over ander onheil, zoals een scheepsramp, raketinslag of tsunami die ons niet troffen, net niet troffen, net zomin als een metastase en foltering vanwege huidskleur of geaardheid. Of neem een route die je ‘door een gruwelaanslag niet kreeg afgelegd’, zoals de jongeren op het Noorse eiland Utøya.
En dan, als iets er bijna is, gaat de tijd niet vooruit maar terug, zoals 1945-1940. Dit doet denken aan een essay van de dichteres Maria de Groot: eerst Bevrijdingsdag vieren, dan herdenken.
Filosoferen is verwonderd in het leven staan. Je erover verwonderen, zoals Lasters doet, dat je uit papieren bekers kunt drinken, terwijl die afkomstig zijn uit pulp van een boom die ook eens water dronk. Het is zoeken naar een geëngageerd verband tussen al dan niet antropomorf aangeduide dingen, tussen mensen en met de natuur. Naar
‘heelheid, naar iets
uit één stuk ondeelbaar, een überverzoening
van wonder en toeval.’
De kracht van Lasters’ poëzie zit in haar woordgebruik met een neologisme als ‘navendel’, haar beeldend woordgebruik met beelden als lachtritmes voor de lichtsignalen van vuurtorens, in de associaties bij een enkel woord (appel, lepel) en in de extra, filosofische en geëngageerde lagen die er vaak mee gepaard gaan. Kortom: een mooie, derde bundel na Vouwplannen en Lichtmeters.
