Recensie door Rein Swart
In het begin van de vorige eeuw zien we een belangrijke vernieuwing in de literatuur. Het impressionisme stelt de subjectieve waarneming voorop. Robert Musil is daarvan een belangrijk vertegenwoordiger en zijn debuut uit 1906 is meteen een mooi voorbeeld.
De jonge Törless samen met enkele studiegenoten uit het internaat, waaronder de filosofische Beineberg en de geslepen Reiting, op een zondagmiddag zijn ouders weg naar het station. Daarna voelt hij zich weer in een ijzeren greep van de verveling die hem zijn hele leven al gevangen houdt. Zijn bedrukte stemming verandert als ze teruglopen langs armoedige huisjes, waar volkse vrouwen voor de deuren staan, die gillen als een van de jongens te dicht langs hun borsten schuurt of lachend terugschelden als ze klappen op hun achterste krijgen. Als Törless op weg naar het internaat met Beineberg een konditorei aandoet, preekt de laatste vol gloed over het boeddhisme. Törless sluit daarop aan met een ervaring die hij had als kind in de schemer:
‘Ik speelde op dit uur van de dag in het bos. Ons kindermeisje was een eindje verder doorgelopen, ik wist dat niet en had het gevoel dat zij nog vlakbij me was. Plotseling maakte iets dat ik opkeek. Ik voelde dat ik alleen was. Het was plotseling zo stil. En toen ik om mij heen keek, was het alsof de bomen zwijgend in een kring om mij heen stonden, en naar mij keken. Ik huilde.’
Törless’ voorliefde voor bepaalde stemmingen, zoals hierboven de eenzaamheid, is een eerste aanduiding van een emotionele ontwikkeling, zegt de verteller, die af en toe in het verhaal inbreekt.
Bij de prostituee Bozena, die hij vervolgens met Beineberg bezoekt, begint hij te twijfelen aan de waardigheid van zijn moeder, die hij hoog boven begeerte achtte. Bozena negeert de kinderlijke Törless en vertelt Beineberg over hun studiegenoot Basini die tegen haar heeft opgeschept over allerlei affaires bij hem thuis, maar die in zijn hart nog maar een klein jongetje is. Törless voelt zich op de terugweg verraden door zijn ouders.
Het verhaal komt in een hogere versnelling als de gehaaide Reiting Basini ervan verdenkt geld gestolen te hebben uit de kastjes van de internaatsjongens. Hij en de spinachtige Beineberg besluiten Basini te chanteren en hun onlust, maar vooral hun lust op hem bot te vieren in een verafgelegen muffe ruimte op de zolder van het internaat. Törless doet daar met weinig overtuiging aan mee. Hij wordt heen en weer geslingerd tussen zijn ideeën over moraal en maatschappij en zijn behoefte aan avontuur. De bourgeoiswereld staat haaks op dat avontuur. Hij wil ook af van zijn overdreven ontvankelijkheid. Hij ervaart dat als je de gewone wereld loslaat er van alles mogelijk wordt. Alles komt op losse schroeven te staan, ook zijn denken. In een tuin overdenkt hij met schrik het concept oneindigheid. Zijn wiskundeleraar kan hem niet helpen. Hij komt in een koortstoestand terecht. Schaamte, gewetenswroeging en angst, dat hem hetzelfde overkomt als Basini, botsen in zijn hoofd. De verwarring neemt toe als hij zich, tijdens de feestdagen waarin de anderen met verlof gaan, tot Basini aangetrokken blijkt te voelen. Tenslotte ziet Törless de vernedering van Basini en zijn rol daarin als iets onvermijdelijks. In een rede tegen de commissie, die de gang van zaken rond Basini onderzoekt, probeert hij zijn gemoed te luchten en zijn ontwikkeling te schetsen. De commissie, onder leiding van de directeur, begrijpt er niet veel van, maar de godsdienstleraar geeft hem het voordeel van de twijfel omdat hij af en toe de term ‘ziel’ in zijn betoog laat vallen. Zijn optreden werkt helend op Törless. Volgens de verteller komt het later allemaal goed met hem. Zelf herinnert Törless zich op het eind van het verhaal hoe onvoorstelbaar het levens ouders voor hem was geweest. Hij ziet hen na deze ervaringen als het ware meer als gewone mensen.
Dit indringende debuut heeft niets van zijn waarde verloren. Musil schrijft met een grote lading en schetst een intens beeld van een gevoelige jongeman die zijn driften ontdekt.
In het voorwoord van deze uitgave in 1964 schrijft Kees Fens dat hiermee voor het eerst werk van Musil in het Nederlands verschijnt. Ik begrijp alleen niet waarom ‘Verwirrungen’ vertaald wordt als ervaringen, want dat roept veel minder op dan de soms moeilijk te begrijpen en in woorden vatten gevoelswereld van een ontvankelijke geest die overweldigd wordt door (seksuele) emotie en daar nog geen vorm aan kan geven.
Psychologisch is dit verhaal sterk, hoewel Musil volgens Kees Fens niet wilde dat dit boek een psychologische roman genoemd werd, maar veel meer is dan dat.
‘In zijn huid, over zijn hele lichaam ontwaakte daarbij een sensatie, die plotseling in een herinnering overging.’ Deze zinsnede doet denken aan Proust, die net als Musil verder wil graven dan het verstand. In dit debuut gaat het om niet zozeer om de zintuiglijke ervaring als wel om de kracht van de emotie in vergelijking met de geringe macht van het verstand. In zijn hoofdwerk ‘Der Mann ohne Eigenschaften’ probeert hij een moraal te ontwikkelen die niet vaststaat maar steeds weer verandert. De opvattingen van Musil daarover zijn nog altijd vernieuwend.
