In zijn boek Overleven in het riool van Lemberg doet de Britse schrijver Robert Marshall verslag van het ongelooflijke relaas van een paar joodse overlevenden van de holocaust. Marshall baseert zich in zijn boek op het manuscript van Ignacy Chiger, een van de overlevenden. Op verzoek van Chigers vrouw Paulina en zijn dochter Kristina heeft Marshall dit manuscript, in samenhang met de herinneringen van de andere vijf nog levende getuigen, omgewerkt tot het boek Overleven in het riool van Lemberg.
Ignacy Chiger
Als de Nederlandse schrijver Milo Anstadt in 1970 zijn geboortestad Lviv bezoekt, na daar in 1930 als tienjarige jongen te zijn vertrokken, heeft hij het gevoel te wandelen in het decor van een oude film. Totaal ontheemd. Hij herkende alles nog: de straten, de gebouwen, de parken en zelfs zijn oude school. Alleen de mensen waren veranderd. De Joden waren uitgemoord en de Polen verdreven naar het westen. De stad wordt nu bevolkt door Oekraïners, die tot voor kort op het platteland woonden. Tegenwoordig wordt het prachtige, barokke treinstation van Lviv (vroeger Lemberg) overstroomd door hordes vluchtelingen uit Kyiv en Marioepol die, op de vlucht voor de barbaren van Poetin, een goed heenkomen zoeken in Polen. Tijdens de Duitse bezetting reden er dagelijks treinen met soldaten naar het oostfront en regelmatig veewagons met Joden op weg naar het vernietigingskamp Belzec, zo’n 75 km van Lemberg. Lviv is altijd verbindingsschakel geweest tussen oost en west. Hoewel de stad in het verleden veel gezien heeft en ook tegenwoordig weer veel ziet, is één ding lange tijd ongezien gebleven: hoe hebben mensen kunnen overleven in het riool van Lemberg?
Voor de oorlog woonden er in Lemberg zo’n 100.00 Joden. Dat aantal was in juni 1941 gegroeid tot 160.000, waarvan er in maart 1943 nog 9000 over waren. Vanaf januari 1943 wordt het Janowska-ghetto feitelijk een concentratiekamp. Dit staat onder bevel van Grzymek, een hardvochtig man bezeten van ordening en een punctueel gehandhaafde hygiëne. Lange tijd lukt het veel bewoners van het ghetto zich in leven te houden door zich nuttig te maken voor de Duitsers door het naaien van uniformkleding voor de soldaten aan het oostfront. Zo ook Paulina. Haar man Ignacy Chiger runt een onderhoudsbedrijf voor klussen in het ghetto. Een van zijn medewerkers is Jacob Berestycki, een zeer gelovige chassidische slotenmaker uit Lodz. Berestycki merkt dat Chiger onder het mom van reparatiewerkzaamheden overal in het ghetto schuilplaatsen bouwt bijvoorbeeld door het plaatsen van dubbele wanden. Na de zogenaamde Maart Actie, een razzia waarbij duizenden mensen worden opgepakt en vermoord, wordt de stemming in het kamp steeds grimmiger. Gif wordt het meest gevraagde handelsartikel. De onderlinge solidariteit tussen de bewoners erodeert en maakt steeds meer plaats voor een-ieder-voor-zich-mentaliteit.
Leven in geleende tijd
Chiger en Berestycki weten beiden dat iedereen in het julag ten dode is opgeschreven en dat ze leven in geleende tijd. Dit smeedt een band. Als Berestycki dan ook met het plan komt om hun toevlucht te zoeken tot het riool en te trachten daar te overleven, vindt hij na enige aarzeling bij Chiger een willig oor en smeden zij een plan. Zij slagen erin een gat te maken in de betonnen rioolbuis door avond aan avond met vereende krachten met lepels en vorken het beton weg te schrapen. In het riool stuiten ze op een paar Poolse onderhoudswerkers die hen tegen betaling willen helpen een geschikte verblijfplaats te vinden en de groep dagelijks van eten te voorzien. Met een van hen, Socha, ontstaat een speciale band. Hij blijft hen helpen, ook als het geld op is. Boven hun hoofd is de SS inmiddels bezig het kamp op te ruimen en in brand te steken. Iedereen wordt neergeschoten of afgevoerd naar Belzec. In het riool horen ze de schoten en het schreeuwen van de mensen. Er zitten inmiddels enige honderden mensen in het riool. De Duitsers gooien handgranaten door de putdeksels. Socha en zijn maten kunnen niet voor iedereen zorgen. Zij hielpen alleen de groep van Chiger, zo’n 13 mensen. Veertien maanden weten zij te overleven in het riool tot de bevrijding door de Russen.
Een ode aan Socha
Marshall beschrijft nauwkeurig het wel en wee van de kleine groep overlevenden. De niet aflatende angst voor ontdekking. Het groeiende wantrouwen door botsende karakters en door de vrees dat sommigen, gek van angst en uitputting, het niet meer uithouden in het riool en naar boven willen, waardoor het risico op ontdekking groter wordt. De vrees dat geluiden die zij maken doordringen tot de bovenwereld en tot ontdekking zullen leiden. Het gevaar van ziektes door gebrekkige hygiëne, slecht voedsel en gebrek aan frisse lucht. Het gevaar door langdurige regenval en smeltend sneeuwwater te verdrinken. De angst dat Socha hen in de steek laat of betrapt wordt. Maar naast alle ellende tijdens hun verblijf in het riool, waren er ook momenten van vreugde. Het samen vieren van een Joodse feestdag, de solidariteit en kameraadschap tussen verschillende leden van de groep. Plotselinge blijken van opofferingsgezindheid. De uiteindelijk belangeloze trouw van Socha en zijn maten. Alle mooie en minder mooie karaktertrekken van mensen spelen in deze minisamenleving onder hoogspanning periodiek op. Daarin ligt ook de schoonheid van dit verhaal. De lezer wordt indringend geconfronteerd met existentiële vragen die al te gemakkelijk voorzien worden van labels als dapperheid en lafheid.
