Robert Haasnoot schreef met Het laatste vaarwel een roman over liefde die opvlamt in oorlogstijd. Of over liefde die verstikt wordt door een bekrompen gemeenschap. En over de tijd, die niet alles ongedaan maakt. Met merkwaardig pratende en voelende hoofdpersonen.

Het boek begint zo: ‘Deze roman schetst onder andere de toestand in Valkenburg, Zuid-Holland, na de Duitse inval in mei 1940. De in dit boek beschreven gebeurtenissen uit die dagen zijn gebaseerd op ooggetuigenverslagen.’ Hoe realistisch ook, het Valkenburgse oorlogsdrama had aanvankelijk iets van een klucht. Toen de Duitsers op 10 mei 1940 binnenvielen stuurden ze een contingent vliegtuigen naar het militaire vliegveld Valkenburg (bij Katwijk). Dat zou een fijne uitvalsbasis kunnen zijn voor de volgende stap: de verovering van Engeland. Maar het vliegveld was nog niet af, hoewel de verkeerstoren er stond en de hangars fris waren geverfd. Het terrein was onvoldoende bemalen, zodat de Duitse toestellen tot over hun assen in de prut zakten. Einde Engelandvaart, hoe lollig. Maar er was een keerzijde: Valkenburg kwam klem te zitten tussen twee vijandige linies waar weinig lijn in zat. Een school werd noodhospitaal en een kerk krijgsgevangenenkamp, maar rode-kruisvlaggen werden genegeerd en ze werden beschoten door Duitsers én Nederlanders. Slachtoffers vielen met onthutsende willekeur. Burgers die op de vlucht sloegen werden onder vuur genomen door hun eigen mensen, omdat men zei dat Duitsers zich vermomden als Nederlandse vrouwen om hun hachje te redden.

Misgelopen geluk
Het doet bijna vertrouwd aan; de Nederlandse Tweede Wereldoorlog als een optelsom van bordkartonnen heroïek, stupide amateurisme, achterdocht en verraad. Zie Vestdijks Bevrijdingsfeest en Pastorale ’43, en Zwartboek, de film, van Paul Verhoeven. Haasnoot pakt het echter anders aan. Het laatste vaarwel begint in 1968 als de organist Albert op een avond laat achter het kerkorgel klimt om zijn frustraties van zich af te spelen. Hij blikt terug op de voorbije weken waarin Evie, zijn grote jeugdliefde uit de oorlog op bezoek kwam en weer vertrok. Hij overpeinst hun ontmoetingen, die draaiden om onomkeerbare beslissingen en misgelopen geluk. Veel gesprekken over ‘hoe het zo gekomen was’ en herinneringen aan oplaaiende liefde in een vijandige omgeving. Op 11 mei 1940 zijn Albert en Evie, samen met andere Valkenburgers, gedwongen beschutting te zoeken in het afgelegen huis van een oud-officier. Er zijn gewonden en stervenden. Dagenlang zitten ze opgesloten tussen strijdende partijen. Albert en Evie vallen voor elkaar. Maar onzekerheid, honger en verveling slaan toe. En ook de roddel over Alberts moeder, de weduwe, en de achterklap over zijn prille relatie met Evie (een dochter uit fabrikantenkringen). Zelfs als de twee een heldhaftige poging doen om hulp te halen wordt dat achteraf als verdacht gezien. Uiteindelijk bloedt de liefde dood – en leest u zelf vooral waarom. Evie vertrekt naar Utrecht en Canada, Albert ontwikkelt zich tot eigenheimer binnen de Valkenburgse gemeenschap, als bibliothecaris en organist. Hij neemt stiekem kritische boeken op in de bibliotheekcollectie en speelt bij het uitgaan van de kerkdienst orgelwerken die de dominee afkeurt. Niet echt de voorhoede van de tegenbeweging.

Aanleiding en uitwerking
Haasnoot doet geen pogingen ‘onze jongens’ belachelijk te maken of voor wandaden aan te klagen. Het laatste vaarwel draait om twee mensenlevens die worden gekraakt tussen oorlog en achterklap. De zorgvuldig uitgewerkte constructie van het boek moet helpen om dat waar te maken. Het is in feite een lange terugblik vanuit één enkel perspectief (dat van Alfred) en door de sprongen in de tijd schuren aanleiding en uitwerking van de gebeurtenissen steeds langs elkaar. Een tweede kunstgreep (in de goede betekenis van het woord) is de herhaling. Albert voelt zich opgesloten in huis met zijn beroddelde moeder, in de villa tussen de vuurlinies met roddelende dorpsgenoten, en uiteindelijk in de marge van de dorpsgemeenschap. En er is de parallel tussen de blikvernauwing van de dorpelingen en die van de Nederlandse strijdkrachten die liever een vrouw uit eigen volk doden dan een vermomde Duitser laten ontsnappen. Ook Albert gaat niet vrijuit, – maar laten we het spannend houden.

Afstand of inzoomen
Een realistisch achterdoek, een knappe compositie en een consistente uitwerking: Haasnoot beheerst zijn vak. Toch gaat er iets mis in Het laatste vaarwel  en dat zit hem in de stijl, vooral van de gedachten en dialogen van de hoofdpersonen. De confrontaties tussen Albert en zijn moeder en zijn geliefde zweven ergens tussen streekroman en emo-tv. Twee voorbeelden, geplukt van één bladzijde: ‘Zijn moeder begreep wel wat de oorzaak van zijn stugheid was, maar ze leek zich er nauwelijks iets van aan te trekken, ze hield zich zoveel mogelijk van den domme. Alleen zo heel af en toe werd het haar toch te veel en kwam het tot een uitbarsting. Wat bezielde hem toch? Waaraan had ze het verdiend dat hij zo bits tegen haar deed? Nou? Hij ging haar geen antwoorden geven die ze toch niet kon verdragen. Evenmin als hij haar ongeloofwaardig weerwoord wilde horen.’ De tweede, tussen Alfred en Evie: ‘Ze is achter hem gaan staan en legt een hand op zijn schouder. “Sorry van daarnet. Niet meer boos?” “Ik was niet boos,” zegt hij. “Fijn, want ik wil dat het goed blijft.” “Dat blijft het.” Ze geeft hem een verzoenende kus op zijn slaap. “Zullen we gaan? We maken er een mooie avond van, goed?”’ Je weet niet wat beter zou zijn geweest: iets meer afstand en ruimte voor de verbeelding, of juist verder inzoomen, totdat het pijnlijk wordt voor alle partijen, inclusief de lezer.