De eerste keer dat je echt van iemand houdt laat een indruk na. Komt de relatie ten einde, dan hakt dit er zo in dat het jaren kan duren voordat de sporen van de ander zijn verdwenen – en misschien gaan ze nooit meer weg. Met Engeland is gesloten (2004) richtte Rob van Essen een monument op voor zijn eerste liefde. Indertijd raakte deze roman snel in de vergetelheid, zoals Van Essen stelt in het nawoord bij de heruitgave (2022). Maar dit lot past zo’n monument niet; mogelijk was dit de reden voor herdruk. Eerste liefde laat niet los, vraagt om een tweede kans.
Er is de laatste jaren meer van Van Essens werk heruitgegeven, zoals zijn debuut Reddend zwemmen (1996), het briljante Visser (2008) en een bundel korte verhalen (Een man met goede schoenen, 2020). Engeland is gesloten is het meest autobiografisch: Van Essen werkte in de jaren tachtig als barkeeper in een Amsterdamse jeugdherberg, waar hij zijn eerste liefde had en waar hij ongetwijfeld ook weleens The Smiths draaide. Deze culthelden komen vaak ter sprake, ze vormen melancholisch muzikaal behang bij een levensperiode die Van Essen voorbij is maar tegelijk met zachtheid beschrijft.
De titel en kaft – een witte en een zwarte zwaan – verwijzen naar een kinderliedje en op de eerste bladzij richt de verteller zich tot de lezer om expliciet te benadrukken dat dit aansluit bij de structuur van boek. Om en om spelen twee verhaallijnen: éen in de jaren tachtig waarin protagonist Thomas, barkeeper in kraakpand De Nachtwacht, zijn eerste liefde beleeft met de Engelse Iris. De tweede speelt in 1999. Thomas is allang klant van de Sociale Dienst, al houdt tegenover zijn postbode de schijn op. Hij werkt aan een boek over zijn eerste liefde en soms ziet hij twee vrienden van De Nachtwacht nog: ‘Kraai’ is fietsenmaker geworden en Godfried een geflopte kunstschilder die wel flink heeft verdiend als manager bij een hamburgerketen.
Toen
Je zou kunnen zeggen dat het heden van 1999 vrij troosteloos is, waarbij het verleden – dat door verschillende personages kritisch wordt bekeken – des te romantischer afsteekt. Een donker soort verlangen, naar de tijd van neergang in de kraakbeweging (de beroemde brandende tram in 1982, na de ontruiming van kraakjuweel de Lucky Luijk), hoge jeugdwerkloosheid en oud idealisme dat het aflegt tegen opkomend neoliberalisme. Maar toch was er liefde. Als lezer moet je je dus tegelijk kunnen wentelen in verlangen en wanhoop, dan grijpt een verwijzing naar Echo & the Bunnymen – ‘The Killing Moon’ je des te meer naar de keel.
Over de liefde schrijft Van Essen op ingetogen wijze, waarmee hij het tedere van elkaars lichaam verkennen overbrengt: ‘Natuurlijk begonnen we voorzichtig. Toch was het vanzelfsprekender dan ik had gedacht, en vertrouwder. Zo was ze van dezelfde temperatuur als ik, en gemaakt van hetzelfde materiaal. (…) Maar ook al was ze dan van hetzelfde materiaal gemaakt, ze rook anders, ze proefde anders, het materiaal was anders gerangschikt; en het vertrouwde en het raadselachtige stroomden samen tot iets dat opwindend, maar niet bedreigend was.’ Ongeacht het noodlot van eerste liefdes – om te eindigen – is dit een moment van waarheid en pracht.
Nu
Veel directer zijn de stemmen in het verhaalheden van 1999. Thomas wordt vooral door zijn postbode en door Kraai geconfronteerd met negatieve oordelen over het verleden. Alle mannen hebben met elkaar gemeen dat ze gestudeerd hebben maar er niks mee hebben gedaan; wellicht delen zij een teleurstelling die de verklaring vormt voor het ontbreken van idealen of een sociaal verlangen in het heden. Je zou er anno 2022, na veertig jaar neoliberalisme, een commentaar in kunnen lezen op de generatie van Thomas die in de jaren tachtig bleef steken bij toeristen bier serveren en steeds dezelfde cassettebandjes draaien.
Misschien is het door de anticlimax in beide verhaallijnen dat de roman niet geheel bevredigt. Er zijn te weinig dialogen te zien om de relatie Thomas en Iris dieper te doorvoelen; was er volgens Iris ooit perspectief op meer dan een zomerliefde? Het plot in 1999 mist een overtuigde stem: de postbode heeft Van Essen gebruikt – getuige het nawoord – als spreekbuis voor zijn reflecties, maar deze blijft een bijfiguur. Er had wat meer confrontatie tussen stemmen kunnen zijn, maar het lijkt alsof de Thomas van 1999 – die nog aan zijn boek werkt – zijn stem nog niet helemaal heeft gevonden.
Meer of minder terecht kan je zeggen dat ook voor Van Essen als auteur geldt dat hij zijn ‘stem’ nog moest vinden. Zo bezien is het de vraag of deze roman zich aan de vergetelheid weet te ontrukken anders dan als ‘het boek vóór Visser’, zijn doorbraak. Wanneer in een passage het Meester Visserplein in Amsterdam even langskomt, is dat dan een vooraankondiging, verre ster aan de hemel? Maar zo snel ontkom je weer niet aan Engeland is geslotenen aan de maan, die zachte indringende killing moon.
