‘Gerbrandt Adriaensz. Bredero is nog altijd beroemd, maar ook pijnlijk onbekend’, verzucht Van Stipriaan in zijn inleiding op De hartenjager, zijn dit jaar in het kader van de herdenking van Bredero’s vierhonderdste sterfdag verschenen biografie.

Over het leven van deze 17e eeuwse toneelschrijver en dichter is vrijwel niets met zekerheid bekend. Van zijn werk moeten we het hebben, en dat werk is bepaald bijzonder te noemen zowel qua omvang als kwaliteit. Gedurende zijn korte leven schreef hij dertien toneelstukken en honderden liederen en gedichten, waarvan sommige stukken in de loop der tijd een legendarische klank hebben gekregen. Wie heeft er nooit gehoord van de ‘Spaansche Brabander’ en de ‘Klucht van de koe’?

Geen schrijver in de zeventiende eeuw was zo goed in staat zich in te leven in de hartstochten en beweegredenen van gewone mensen als Bredero. Dit wordt vooral zichtbaar in zijn enorme rijkdom aan woorden en uitdrukkingen, die nog steeds gangbaar zijn in onze taal, bijvoorbeeld samenstellingen als ‘stil-swijghent’, ‘gront-leggher’ en ‘neus-wys’. Hij schildert als het ware met woorden.

Bredero en Shakespeare in woelige tijden
Van Stipriaan tracht, naar eigen zeggen, via een intensieve bestudering van zijn werk zo dicht mogelijk bij de figuur Bredero te komen, niet zozeer bij de mens Bredero als wel bij de schrijver. Bij lezing van het boek lijkt dit overigens een nogal kunstmatig onderscheid. Hij vergelijkt het leven en werk van Bredero met dat van Shakespeare zonder daarbij de superieure kwaliteit van het werk van Shakespeare te betwisten. Beiden zijn van betrekkelijk eenvoudige komaf en dus sociale stijgers en beiden schreven in een tijd van hoog oplopende religieuze en politieke spanningen.

Het heeft er alle schijn van dat Van Stipriaan zich in zijn studie laat inspireren door de veel geprezen Shakespearebiografie van Stephen Greenblatt. Net als Greenblatt vult hij gaten in de overgeleverde informatie over Bredero in met uitweidingen over veronderstellingen op basis van gegevens uit zijn toneelstukken en gedichten. Zo gaat hij uitvoerig in op diens niet beantwoorde gevoelens ten aanzien van Magdalena Stockmans.
In zijn zoektocht naar Bredero toetst Van Stipriaan, als een goed historicus, diens werk aan de gangbare mores van zijn tijd. Als geen ander kan Bredero een rake schets geven van het kroegleven in de grote stad of de grove boerenlol op een plattelandskermis. Hij drijft voortdurend de spot met opgeblazen windbuilen, botte lomperikken en domme gansjes en kinkels. Zijn stukken zijn dan ook in zijn tijd razend populair.

Tegelijkertijd schrijft Bredero in een politiek gevaarlijke tijd, namelijk de tijd van het twaalfjarig bestand tijdens de Nederlandse Opstand (1609-1621). Spanningen die gedurende de oorlog nog onderhuids konden blijven, kregen nu de vrije ruimte te exploderen, culminerend in een heuse godsdienststrijd tussen rekkelijken en preciezen (ten aanzien van de interpretatie van de Bijbel), een strijd die uitmondde in een machtsstrijd tussen de aanhangers van Maurits en Van Oldenbarnevelt en uiteindelijk in 1618 in een politieke moord. In Amsterdam was de macht in handen van de precieze burgemeester Reynier Pauw, een humorloze scherpslijper. Voor kunstenaars als Bredero was het dus zaak zich op deze terreinen gedeisd te houden. Nu was Bredero geen uitgesproken religieus of politiek schrijver, maar wel ontegenzeggelijk een aanhanger van het humanistische gedachtegoed van Erasmus ten aanzien van verdraagzaamheid en individueel beleefd geloof in Christus.

Voor iedereen onverwachts komt Gerbrandt Adriaensz. Bredero op 23 augustus 1618 plotseling te overlijden, op het hoogtepunt van zijn schrijverscarrière. Over de oorzaak van zijn dood tasten wij in het duister. Van Stipriaan maakt duidelijk dat suïcide niet uitgesloten moet worden.

De Spaansche Brabander, opnieuw op de planken?
Net als Shakespeare breekt Bredero met de gangbare aristotelische theateropvatting van eenheid van plaats, tijd en handeling, bijvoorbeeld in zijn meesterwerk de ‘Spaansche Brabander’. Dit zeer gelaagde stuk, dat zich op velerlei wijze laat interpreteren, verschijnt in het roerige jaar 1617, maar speelt zich veertig jaar eerder af in Amsterdam dat toen nog katholiek was. Van Stipriaan maakt duidelijk dat dit gegeven wel eens heel belangrijk zou kunnen zijn voor het duiden van de achterliggende bedoeling van het stuk en dus van de schrijver. Wordt het verleden hier gebruikt om het heden te becommentariëren? Niemand die het precies weet.

Van Stipriaan laat zien hoe het werk van Bredero in de loop der tijd door de mensen is beoordeeld en hoe het ‘sinds het eind van de negentiende eeuw meedeint op de geoliede herdenkingscultuur in Nederland’. Bredero is in sociaal-cultureel opzicht een controversieel schrijver, die zich een waar taalkunstenaar betoont in zijn beschrijving van het alledaagse leven in de kroeg, op de kermis en op straat. Daardoor is hij een perfect ijkpunt om, door de eeuwen heen, de gevoelens van de verschillende maatschappelijke lagen ten aanzien van zijn werk te toetsen. Dit zegt natuurlijk niets over de persoon Bredero, maar wel over de tijdloze kwaliteit van zijn werk en vooral over de tijd zelf. Zo zou het, gezien het tegenwoordig welig tierende populisme met zijn kenmerkende vreemdelingenfobie, een uitdaging moeten zijn voor een geëngageerd theatergezelschap om de ‘Spaansche Brabander’ weer op de rol te zetten. Om recht te doen aan Bredero is het dan wel zaak voor de regisseur zich eerst eens goed te verdiepen in het boek van René van Stipriaan, een meeslepend, maar ook professioneel uitstekend boek, dat de komende tijd zeker als standaard gaat gelden voor Brederovorsers.