‘Wij zeggen in winti: het verleden verschilt niet van vandaag, het is dezelfde werkelijkheid, met een ander gezicht. Dat is logisch toch? Als er ergens een overstroming is geweest, dan werkt dat door, tot op de dag van vandaag. Zo werkt het ook voor mensen. Het heden van opa, dat ben jij.’ Aan het woord is Juliën Zaalman. Overdag werkt hij op Bureau Burgerzaken, ’s avonds schrijft hij boeken over het winti-geloof. Hij is één van de vele bijzondere mensen die Raoul de Jong (1984) in Suriname ontmoet en in zijn boek Jaguarman portretteert. Een boek dat laveert tussen reisdagboek, geschiedenis, betekenisgeving en mystiek. Er is sprake van een familievloek. De grootvader van De Jong zou de gave hebben gehad om zich te veranderen in een jaguar, ‘het sterkste en, volgens sommigen, wreedste dier van het Zuid-Amerikaanse regenwoud’.
Zoutloos dieet
Of de kleinzoon deze voorvaderlijke kracht in zijn eigen leven hervindt, is één van de vragen die De Jong in deze zoektocht naar zijn roots uitwerkt. Zijn eigen vader, die lang uit zijn leven is gebleven, plots opduikt en ook weer even plotseling het contact verbreekt, raadt hem af om zich met winti bezig te houden, die duistere kracht. Maar De Jong bekommert zich niet om dit advies. Hij zet zichzelf op een zoutloos dieet, vermijdt seks en genotsmiddelen, voorwaarden die nodig zijn om contact te leggen met deze voorouderlijke magische krachten. De dagen van dit ritueel zijn de basisstructuur van het boek, dat op een maandag aanvangt en een week later op dinsdag eindigt. De hoofdstukken zijn als brieven aan zijn grootvader, want telkens wordt die als Jaguarman aangesproken en ter afsluiting gegroet. Amen. Heden en verleden zijn in ieder hoofdstuk ingenieus met elkaar vervlochten. Het citaat van Zaalman maakt duidelijk vanuit welke inspiratie De Jong werkt, want dat is de grondtoon van het boek. De zoektocht die De Jong aangaat is die van een mysticus en historicus. Op beide vlakken heeft hij de lezer veel te vertellen.
Beschamend
Om met het historische gehalte te beginnen: het is beschamend hoe weinig kennis er in Nederland bestaat over Suriname, hoe weinig er in het openbaar debat gesproken wordt over het gedeelde verleden, de kolonisatie van het land, de plantages, de slavernij. Suriname was de pinpas waarmee enkele vooraanstaande Hollandse handelshuizen en families een rijk leven konden leiden. Komt heden ten dage Suriname ter sprake dan gaat het over Desi Bouterse, de Decembermoorden. Pas de laatste jaren lijkt daarin een kentering te komen. Opeens stond bijvoorbeeld vorig jaar Wij slaven van Suriname van Anton de Kom in de bestsellerslijst, en is er in publicaties interesse in het leven van De Kom en de strijd die hij voerde. Ook De Jong laat zich inspireren door dit baanbrekende boek uit 1934. Het wordt zijn gids om de geschiedenis van Suriname, van zijn voorvaderen, te leren kennen, om op reis te gaan.
Woordeloos contact
In het woensdaghoofdstuk vertelt De Jong over zijn deelname aan een expeditie in het Surinaamse regenwoud: ‘een dertig meter hoge muur van planten, felgroen afstekend tegen de rode weg’. Het is het meest zintuiglijke en diepzinnige deel van Jaguarman, met sterke passages over de andere deelnemers aan deze expeditie, over de mystiek van het oerwoud. Just en Johannes, twee Caraïben die als gidsen mee zijn, ontroeren door hun woordeloze aanwezigheid: ‘Ze leken te praten zonder woorden, ze maakten gebaren, langzame, ronde gebaren (…) waarmee ze niet alleen met elkaar communiceerden, maar, zo leek het, ook met het bos.’ Een vogel fluit, Johannes fluit terug en de vogel antwoordt hem weer. De Jong observeert de twee mannen scherp. Steeds ketsten zijn vragen af op hun zwijgen. Pas wanneer hij stilstaat bij wie de ander werkelijk is, verschuift er iets, ontstaat er meer contact.
Toch stuiten lang niet alle vragen die De Jong stelt op een muur van zwijgen. In zijn ontmoeting met Cheryl White, hoofd van de archeologie-afdeling van de Anton de Kom Universiteit, vraagt hij haar wat het meest waardevolle is dat zij van de marrons heeft geleerd. Marrons, letterlijk weggelopen vee, zijn tot slaaf gemaakten die na in verzet te zijn gekomen, de regenwouden in waren gevlucht om uit handen te blijven van de slavenhouders. Whites antwoord mag in elke kantoortuin of andere plek waar een mens zich wel eens onveilig en geknecht voelt op een tegeltje komen: ‘A strong person knows when to move. Het leven staat aan jouw kant. (…) Als je op een plek bent waar je moet vechten of op anderen moet gaan staan om te overleven, dan verplaats je je gewoon.’
Portretten
Tot slot iets over de vormgeving. Wie goed kijkt ziet op het omslag de snuit van de jaguar. Er is meer dat verrast: de zeer verdienstelijke portretten in (gewassen) inkt van de vele mensen die De Jong heeft ontmoet of wier werk hem inspireerde tijdens zijn zoektocht. Het maakt Jaguarman nog persoonlijker. Iedereen krijgt een gezicht, om de verbondenheid tussen heden, verleden, tussen mens en natuur, tussen de doden en de levenden te bevestigen. ‘Als het lijkt alsof er tussen het ene en het andere een verband bestaat, dan is dat omdat dat verband er is. Zo praat de schepping’.
Reislust is een terugkerend thema in het werk van de Jong. Hij schreef over uitstapjes naar New York, Marseille, Zuid-Italië. Maar Jaguarman is meer dan een uitstapje, eerder een queeste, het voltooien van een levenstaak. Het is een moedig en wijs boek geworden. Moedig wat betreft het blootleggen van de eeuwenoude pijn die slavernij heeft veroorzaakt en die in het heden doorwerkt, en wijs wanneer hij inzet op het vermogen van de mens om zich in de ander te verplaatsen en ook stem geeft aan het onzichtbare en onzegbare. En zijn vader en grootvader, de Jaguarman? ‘Ik weet wie ze zijn, ik ken ze. Ik ben ze zelf.’ Na zo’n zoektocht kon hij niet tot een andere conclusie komen.
