‘Daarom ben ik historicus geworden: de vingers van voorbije levens pakten me beet’. Het is een treffende zin uit Een Italiaanse reis. Een zoektocht naar de herkomst van mijn viool van Philipp Blom. Hij is historicus en kan smaakvol vertellen over uiteenlopende zaken als radicale denkers uit de Verlichting in Het verdorven genootschap en over het begin van de twintigste eeuw in De duizelingwekkende jaren. In zijn nieuwste boek geldt het nog letterlijker. Het zijn vingers van drie eeuwen geleden die een viool maakten en zij die er later op speelden; de viool waarop Blom anno nu zelf speelt. Een prachtinstrument dat rond 1700 door een vakman moet zijn gemaakt, vinden ook de kenners die hij raadpleegt.
Op zoek naar de maker
Het onderwerp plakte zijn hele leven aan de auteur. Bloms vader was een Duitse dirigent en zijn Nederlandse moeder muziekdocent. De jonge Philipp wilde als kind al violist worden, maar ontdekte na enkele optredens dat hij te weinig talent had om de top te bereiken. Hij ging filosofie studeren, maar bleef zijn instrument trouw. De viool die hem op het idee van zijn speurtocht bracht kocht hij bij een bouwer in Wenen. Er zat een sticker in die vermeldde dat hij in 1605 gemaakt was door de beroemde Carlo Testore in Milaan en een tweede die aangaf dat hij in 1882 was gerepareerd door vioolbouwer Voigt uit Wenen. Maar de Weense verkoper vertelde Blom er eerlijk bij dat hij ernstige twijfels had. De viool was weliswaar een kunststuk maar het jaartal kon nooit kloppen bij de naam Testore. Hij dacht eerder aan een van oorsprong Duitse vioolbouwer die school had gemaakt in Italië. Er waren al verschillende pogingen gedaan om de precieze herkomst te achterhalen, maar zonder resultaat. Toen Blom de Weense werkplaats uitstapte was hij niet alleen de kersverse eigenaar van het instrument, maar ook de historicus met een kersverse passie: proberen te achterhalen wat anderen niet gelukt was. Wie was de maker? Wat voor mens was hij?
Niets opgesmukt
Het onderwerp liet Blom niet meer los. Een Italiaanse reis is een meeslepend verslag dat de auteur niet alleen laat zien als historicus, maar ook als filosoof en bovenal als schrijver en verhalenverteller met een romantische inslag (hij heeft ook enkele romans op zijn naam staan, zoals het vorig jaar in Nederland verschenen Bij storm aan zee). Toch opent hij met: ‘Dit boek is geen roman. Ik heb niets bedacht, verzonnen, erbij gefantaseerd of opgesmukt’.
Een Italiaanse reis is een mengeling van een whodunnit, een autobiografie, een beschrijving van een passie en een gloedvolle beschrijving van de muziekwereld in de Barok. Onder vakhistorici wordt Blom wel eens verweten dat hij het niet zo nauw neemt met de onderbouwing van zijn veronderstellingen. Ook nu weer geeft hij veel ruimte aan zijn verbeelding, maar de kracht daarvan is dat hij voor de lezer erg aanschouwelijk maakt hoe het er in een 18de-eeuws vioolbouwersatelier aan toe ging, hoe het was voor Duitse emigranten (luthers vaak) die emplooi zochten in het (katholieke) Italië en hoe Venetië rook en klonk in die tijd. Het levert ook grappige zinsneden op zoals de aantekening dat Venetiaanse ‘eerbare en hogere kringen alle reden [hadden] zich af te zetten tegen de ontwikkelingen die ze zagen als een invasie van hun ooit zo glorierijke stad door zedeloosheid, decadentie en toerisme’. Driehonderd jaar geleden dus al! ‘Venetië, het Las Vegas van het barokke Europa’ noemt Blom de stad elders.
Aardappelen schillen
Hoe beeldend is de beschrijving van de werkplaatsen in de stad: ‘In een atelier op de begane grond van een Venetiaans huis in een nauw steegje en tussen vaak overhangend gebouwde façades had een handwerker amper meer dan zes uur goed daglicht, daarna kon hij alleen nog bij een schoenmakerslichtje werken, een kaars met een reflector en misschien een met water gevulde glazen bol ervoor om het licht te bundelen’. Het is moeilijk om precies vast te stellen of een viool een echte Guarneri of Stradivarius of anderszins is; er gold in de bouwateliers een vergaande arbeidsverdeling: ‘In een groot atelier konden wel vijf of zes meer of minder ervaren arbeiders grote delen van de productie op zich nemen en aan de meester de rol overlaten die tegenwoordig een chef-kok in een grote keuken heeft, die wel de stijl bepaalt, maar niet de aardappelen schilt’.
Verklittingen
Zoals gezegd hebben we niet alleen te maken met de historicus Blom, maar ook met de filosoof. Zoals in: ‘Niemand kan zijn eigen beweegredenen werkelijk compleet doorgronden, niemand kan zichzelf veranderen. Maar tegelijk houdt de permanente poging toch iets te begrijpen het denken alert op diepten en ondiepten van het verleden, op de talloze verbindingen, vervlechtingen en verklittingen die het leven inspinnen in een web dat ongrijpbaar en tegelijk onontkoombaar is. De aanhoudende poging tot begrijpen lost niet alle problemen op, maar maakt het leven wel rijker en beslissingen soms beter, ze schept een band tussen mensen’.
Zo noteert de romanticus Blom die in een restaurant bediend wordt door een jongen van veertien: ‘Hij serveerde koffie en wijn en durfde daarbij de gasten niet aan te kijken. Het leek alsof ik iemand die ik allang dood had gewaand terugzag, een mens die me dierbaar was, over de eeuwen heen.’ En de autobiograaf Blom vraagt zich af of zijn hele zoektocht in wezen niet een zoektocht was naar zijn vader, de dirigent die scheidde van zijn moeder toen hij nog kind was. Een kind met een viool en een vader die nooit trots op hem was.
