De uit 1987 oorspronkelijke Britse roman Moon tiger van Penelope Lively wordt door The Guardian ‘Een van de beste Booker Prize-winnaars aller tijden’ genoemd. Lively schreef naast vele romans ook werk voor kinderen en sleepte daarvoor de prestigieuze Carnegie Medal voor de kinderliteratuur in de wacht. Destijds keken veel recensenten besmuikt neer op Moon tiger en noemden het een ‘huisvrouwenroman’. In 2021 is de roman in het Nederlands vertaald door Dorien Veldhuizen. We volgen in Moon tiger het verhaal van Claudia Hampton, (omstreden) historicus, auteur en oorlogscorrespondent.
Moon tiger
Hoofdpersonage Claudia Hampton ligt op hoge leeftijd in een ziekenhuisbed in Londen en besluit een geschiedenis van de wereld te schrijven aan de hand van haar eigen leven. Het resultaat van deze niet erg bescheiden missie houden we, vermoedelijk, in onze handen. De vorm waarin ze haar wereldgeschiedenis giet, wordt door haar vergeleken met de lagen van gesteente: een verhaallaag als een gesteentelaag. Dit vormt een belangrijk verhaalmotief: ‘waarin ik u allereerst de grote sluimerende rotsen van het cambrium zal laten zien, en vervolgens een overgang maak naar de bergen van Wales, de Long Mynd, de Wrekin, van het ordovicium naar het devoon, rode en corbonide zandsteen’. Toch hebben de verschillende lagen waarin ze haar geschiedenis wil vastleggen meer de vorm van een maalstroom: ‘Mijn lagen zijn minder makkelijk waarneembaar dan die in het gesteente van Warwickshire en in mijn hoofd liggen ze niet eens in volgorde, maar vormen ze een draaikolk van woorden en beelden. Draken en moon tigers en Crusaders en Honeys’. Moon tiger wordt in het verhaal een wierookspiraal genoemd die ’s nachts langzaam opbrandt en uiteenvalt. Het eindigende leven van Claudia kan dus ook gerust vergeleken worden met een moon tiger. De wat onbekende term die de titel van de roman uitdrukt, staat dus symbool voor de structuur (en deels de inhoud) van de roman. Het is jammer dat dit er door Lively zo dik bovenop wordt gelegd; het verband tussen de titel en de roman kunnen we gemakkelijk zelf ontdekken.
Wirwar aan verhaallijnen
De opbouw van het verhaal is niet chronologisch; periodes in het ziekenhuis wisselen periodes in het oorlogsgebied in Egypte af, en stukken waarin Claudia nog kind is wisselen stukken af waarin ze een kind heeft. De verschillende verhaallijnen zijn desondanks goed te volgen. De verteller in het verhaal is vaak Claudia zelf, maar die vertelstem wordt afgewisseld door andere stemmen, waaronder die van haar broer Gordon, haar dochter Lisa en haar (ex)vriend Jasper. Al deze andere stemmen draaien alsnog om Claudia, en geven je daarmee een completer beeld van haar persoonlijkheid. Alhoewel dat op zichzelf een interessante constructie is, voegt het in deze roman niet zoveel toe. Al die verschillende stemmen bevestigen namelijk het beeld dat Claudia al duidelijk van zichzelf laat zien: ze is zelfingenomen, hard en beeldschoon. Ook als er een verteller optreedt die zich buiten het verhaal bevindt, heeft dit eigenlijk geen interessant effect omdat het geen nieuwe informatie of een boeiende invalshoek oplevert, waardoor het een holle constructie blijft.
Geen sympathie
Claudia Hampton wordt niet bepaald neergezet als een prettig mens. Natuurlijk hoeft de hoofdpersoon in een boek ook helemaal niet sympathiek te zijn, maar het is dan wel de kunst om de lezer ertoe te bewegen toch met het hoofdpersonage mee te leven. Sommige schrijvers lukt dit, maar Lively niet. De roman is scherp van toon, net als Claudia zelf. Ze toont Lisa nauwelijks liefde, en laat maar al te goed merken dat ze de vrouw van Gordon niet kan uitstaan door haar stelselmatig te negeren. De korte verhaallijn waarin Claudia zich bekommert om Laszlo, een buitenlandse jongen die tijdelijk in Londen verblijft en niet meer terug kan gaan naar Hongarije vanwege de onrustige situatie daar, laat eindelijk een prettige kant van haar zien. Ze neemt Laszlo in huis, zorgt voor hem, en ze ontwikkelen een hechte band. Blijkbaar heeft Claudia wel een zachte kant. Dit roept dan wel de vraag op waarom ze zich zo weinig bekommert om haar eigen dochter, en de lezer blijft met die vraag zitten omdat deze personages niet voldoende worden uitgediept, evenals andere personages in de roman. Ook al kan dat begrepen worden in de context van de roman als flarden levensgeschiedenis, de personages blijven zo te oppervlakkig om ze echt te begrijpen.
Voorspelbaar gehalte
Eén verhaallijn in Moon tiger gaat over de relatie tussen Claudia en haar broer Gordon. Ze lijken altijd met elkaar te concurreren, voeren non-stop discussies maar zijn tegelijkertijd met niemand zo hecht verbonden als met elkaar. Het is boeiend om over deze band tussen broer en zus te lezen. Het is echter onnodig en ongeloofwaardig in de romancontext dat deze twee zich tijdens de pubertijd ook seksueel tot elkaar aangetrokken voelen, en daarnaar handelen. Onnodig, omdat het de vermakelijke verhaallijn tussen broer en zus verpest en het ook geen rol in het verdere verhaal speelt. Daarnaast wordt deze plotwending ook niet goed uitgewerkt: al na enkele passages in het begin van de roman over Claudia en Gordon, voel je deze incestueuze romance aankomen. Toch moeten we tot bijna het einde van het boek wachten tot dit onthuld wordt. Zo’n lange ‘spanningsboog’ werkt niet als het voorspelbaar is, en daarnaast voegt de kortstondige relatie tussen volbloed broer en zus niets aan het verhaal toe.
Geschiedschrijving
Interessant aan het verhaal is dat er voldoende ruimte wordt geboden aan reflectiemomenten. Zo wordt er gereflecteerd op het schrijven van geschiedenis (‘Argumenteren is nu juist het wezen van de geschiedschrijving’), op de taal (‘onze taal is de taal van alles wat we niet gelezen hebben’) en op het vermogen te herinneren (‘Wat daar gebeurde, gebeurt nu alleen nog in mijn hoofd’). Vooral dat laatste krijgt een boeiende invulling als Claudia beweert zonder kleerscheuren of trauma’s uit de oorlog te zijn gekomen. Toch lezen we iets heel anders: het verlies van haar geliefde Tom Southern tijdens de oorlog heeft voor een diepgeworteld verdriet gezorgd bij Claudia. De manier waarop ze dus achteraf over de oorlog vertelt, vanuit de door haar gevormde en bewerkte herinnering, komt niet overeen met de manier waarop ze de oorlog echt ervaren heeft. Ook al doet ze alsof ze onfeilbaar is, ook zij is door de oorlog geschaad. De verhaalscènes die gaan over de oorlog zijn in dat opzicht belangwekkend voor de manier waarop herinneren ‘werkt’, ook al ontbreekt een duidelijke contextualisering van de oorlogscènes.
Moon tiger laat veel te wensen over. Wel is het een toegankelijke ontsnapping uit de realiteit: als je niet te hoge verwachtingen hebt is het een geschikt boek voor op de bank, met je benen over elkaar en je voeten op tafel.
