Laat u niet leiden door gemakzucht. Zet door. Er zal blijken dat het de moeite waard was. Dit zijn de woorden die de lezers van het nieuwste boek van Nelleke Noordervliet ter harte moeten nemen. In Schatplicht wordt het ons niet gemakkelijk gemaakt.
In één der eerste hoofdstukken zet Noordervliet standpunten betreffende religie uiteen die wel eens voor opschudding zouden kunnen zorgen. De mens zou een toevallig bijproduct zijn van aminozuren. Even een scheikundelesje er tussendoor. En verder: God heeft niet de mens gemaakt. De mens heeft God gemaakt. Het is niet de eerste keer dat dit wordt beweerd maar het geeft toch opnieuw stof tot nadenken. Er komt een duistere fascinatie ter sprake, de tamelijk opdringerige aanwezigheid van een gemartelde man aan een kruis. Het zou een voorbeeld kunnen zijn van slimme marketing. Is er dan nog wel sprake van begrip voor religieuze gevoeligheden bij andersdenkenden? Geloof is een oude jas maar helemaal zonder jas kan soms erg koud zijn.
De schrijfster geeft op ruime schaal blijk van haar grote kennis en belezenheid. Zij beschrijft de oude Griekse helden alsof het haar buren zijn en het lijkt er op dat ze bij de grote Franse filosofen in de klas heeft gezeten. Het leven en werk van de door haar bewonderde Albert Camus krijgt ruime aandacht. Noordervliet weet te bewerkstelligen dat haar lezers zich opnieuw, of misschien wel voor de eerste keer, gaan verdiepen in het werk van deze Nobelprijswinnaar.
En dan de literaire beschouwingen. De schrijfster verzucht: ‘De maatschappelijke functie van de literatuur is in het huidige tijdsgewricht op de achtergrond geraakt.’ Een prachtige volzin zoals alleen Nelleke Noordervliet kan maken. Nee, dergelijke zinnen maakt ze niet, ze componeert ze. Ze hoopt op herstel en velen met haar. Literaire helden en heldinnen passeren de revue. Tamelijk uitvoerig staat ze stil bij de avonturen van Madame de Merteuil in Les liaisons dangereuses. Haar hybris zou in Holland dood lopen in een moeras van gelijkvormigheid. Is Nederland wel een dergelijk moeras? Dat valt toch wel mee? Maatschappijkritiek krijgt een plaats in de romankunst. Auteurs hebben een visie op de samenleving. Nelleke Noordervliet geeft er overigens voortdurend blijk van ook een dergelijke visie te hebben. Daniel Defoe en Jonathan Swift worden aangehaald als voorbeeld van schrijvers met een maatschappijvisie. Hoeveel auteurs zijn er wel niet in het vergeetboek terecht gekomen? Een lange rij: Gustave Flaubert, Leo Tolstoj, Virginia Woolf, Charlotte Bronté, onze eigen Betje Wolf, Carry van Bruggen, Truitje Bosboom-Toussaint, Nescio, Jacob van Lennep, Eduard Douwes Dekker, Menno ter Braak en ga zo maar door. Maar wat doe je er aan? De echte groten zullen overleven.
Er is een kans dat Noordervliet daar bij zal zijn. Als schrijfster van historische romans verheugt ze zich over de toename van de belangstelling voor de historische romans en populaire historische non-fictie en ze vraagt zich af wat hier de reden van zou kunnen zijn. Verder is zij van mening dat de verbeelding van een romanschrijver wel degelijk zou kunnen bijdragen aan de analyses van de historicus in zijn hoedanigheid van wetenschappelijk onderzoeker en zij betreurt het dan ook dat historici zich zelden uitlaten over historische romans. Omgekeerd is het wel zo dat romanschrijvers bijna altijd diepgaand onderzoek doen naar de historische achtergronden van hun verhaal. Nelleke Noordervliet geeft daar ruimschoots blijk van. Zij duidt de historicus als een bewerker van de historische akker, een beeldspraak zoals alleen Nelleke Noordervliet kan maken.
Hier en daar neemt Noordervliet ook maatschappijkritische beschouwingen op. Over politici bijvoorbeeld van zowel conservatieve als progressieve snit die steeds het woord verandering in de mond nemen en daarbij de suggestie wekken niet de pion te zijn maar de schaker. Volgens Noordervliet lopen zij al te vaak achter beursanalisten aan als gedrogeerde ratten en laten zij hun oren hangen naar het bedrijfsleven.
Noordervliet meent ook dat menig sociaaldemocraat de vergissing maakte de arbeidersklasse een hogere moraal toe te schrijven. Misschien was het wel zo dat de armoede hen netjes hield maar dat was niet direct een kwestie van moraal.
Ook de milieubeweging ontkomt niet aan een kritsche beschouwing door de auteur. Hoewel zij vooropstelt dat de IPPC (Integrated Pollution Prevention and Control) veel heeft bijgedragen aan de bewustwording van de effecten van menselijk gedrag op de omgeving, dring zij er toch op aan de beweringen van wetenschappers niet voor zoete koek aan te nemen en vooral zelf te denken, te wikken en te wegen. De krantenlezer zou niet steeds eerbiedig moeten knikken als het woord wetenschap wordt gebezigd. Een eigenwijze bundel verhandelingen? Jazeker, maar wel een zeer lezenswaardige.
