Het staat ongetwijfeld veel mensen nog op het netvlies: Pussy Riot die na een optreden in een kerk, Poetin en het instituut kerk bespottend, tot twee jaar strafkamp worden veroordeeld. Eén van de medeoprichters van de punkband, Nadja Tolokonnikova, heeft een Engelstalig boek geschreven onder de titel How to start a revolution, dat nu in het Nederlands is verschenen in een soepele vertaling van Ton Zwaan.

Een geschifte nep-superheld
De schrijfster, feministe en filosofe, gebruikt de termen ‘revolutie’ en ‘revolte’ door elkaar. Dat wil zeggen ‘het vermogen om lastige vragen te stellen, twijfel te wekken over kwesties en die te veranderen.’ De naam van de feministische punkband doet denken aan de derde golf feminisme, waarin Riot grrrl stond voor een subcultuur. De band is opgericht na het zien van video’s van Dmitri Smirnov, woordvoerder van de Russisch-orthodoxe Kerk die als instituut heulde met de machthebbers en verre van christelijke ideeën verwoordde, zoals: ‘Het feminisme is eropuit christelijke principes te vernietigen. Feminisme probeert de vrouw op hetzelfde niveau te plaatsen als de man en ontneemt haar haar voorrechten als vrouw.’ Enzovoort, enzovoort.
Op zulke instituties is Pussy Riot woedend, net als op ‘de voornaamste politieke instituties’ die in Rusland ‘bestaan uit ordehandhaving, het leger, geheime inlichtingendiensten en gevangenissen. En een enkele geschifte nep-superheld, die halfnaakt paardrijdt.’ De revolte, of revolutie, zal eruit bestaan dat je niet wegloopt, maar leeft, verliefd wordt, niet bang bent, soms actie onderneemt en andere instituties helpt opbouwen.

Verliefdheid
Tijdens haar gevangenschap denkt Nadja, in de voetsporen van de filosofe Kristava, niet alleen na, maar probeert ook om daadwerkelijk verliefd te worden, omdat ‘in die tijd de gevangenis geen straf meer is.’ En het uiteindelijk zo zal zijn dat, ‘als de Russisch-orthodoxe Kerk ook homo-theologie gaat prediken, de straten van Moskou schoner worden, de lucht in Rusland geuren zal naar de gelukzaligheid en de vrijheid van de lente, de burgemeester van Novosibirsk op de fiets naar zijn werk zal gaan en onderweg een zak met kringloopproducten zal afgeven.’
Nadja weet hoe ze visioenen moet verwoorden: in tweehonderd leesbare, kort en krachtige aforismen als de aforismen van Nietzsche, afgewisseld met cursief gezette citaten van haar vader, van Poetin en anderen, uit het proces, uit boeken en liedteksten van Pussy Riot.

De verliefdheid wordt later als thema hernomen en telkens anders ingevuld. Onder meer als verliefdheid tussen de revolutionairen onderling, vanwege de gevoelens die iedereen ervaart die direct betrokken is bij grote, emanciperende bewegingen. Op die manier werkt het als een prisma waardoor steeds andere facetten oplichten. Revolutie is een woord dat ook herhaaldelijk terugkomt, omdat Poetin het verafschuwt. Net zoals hij, zoals ze schrijft, niet van het woord ‘riot’ (oproer) houdt. Dus, concludeert ze droog, ‘stopte hij ons in de gevangenis.’

Gevangenschap
De enige misdaad van Pussy Riot was volgens Tolokonnikova ‘dat we geen ruimte gehuurd hadden in de kathedraal van Christus de Verlosser.’ Daarvoor moet je een man zijn, geld hebben en voor Poetin zijn. Van ontwijding van de kerk kan nauwelijks sprake zijn geweest, als je even verderop leest dat zich bijvoorbeeld onder het altaar een wasserette bevindt. Pal na de actie op het altaar, toen Nadja volgens haar dochtertje was ontsnapt ‘als een haasje’, lijkt het of de auteur méér geniet van Rusland dan ooit tevoren, met ‘overal de rook van de Russische kachels en badhuisjes.’ Een omschrijving die ook een paar keer terugkomt, om het in te prenten voor ze het een paar jaar niet meer zal kunnen ruiken en zien, lijkt het wel.
Nadja Tolokonnikova werd vanuit de gevangenis in Moskou overgebracht naar een strafkolonie in Mordovië. Vóór de tijd van Stalin konden politieke gevangenen hier ‘met boeken bezig zijn, zich ontwikkelen.’ Maar opvallend genoeg is ze juist in dit gedeelte van het boek, dat over Mordovië gaat, des te meer bezig met Bijbelteksten (uit het Nieuwe Testament, met het Oude heeft ze niet zoveel op), en filosofen als Zižek, Foucault, Deleuze en Rosi Braidotti. ‘Wat’, schrijft ze, ‘wist je niet dat de Goelag niet verdwenen is na de dood van Stalin?’
Toch valt er ook een toon van tomeloos idealisme te bespeuren, zoals eerder in het gedeelte over de geurende lucht in Rusland: ‘De eenentwintigste eeuw is een eeuw van ideeën, niet van gesloten grenzen, prikkeldraad, vluchtelingenkampen en gigantische legers.’

Hoopvol of niet
Na haar hongerstaking, verbeterde de toestand in het kamp en na haar vrijlating werd ze mede-oprichter van de Zone van Recht; van elk verkocht exemplaar van Zo begin je een revolutie, gaat 1 euro daar naartoe.  Of de actie in de kerk in Moskou er één van moed of naïviteit was, dapper of dom, en achteraf het begin van een revolutie betekende, is nog maar de vraag. Of misschien niet  de vraag die nu gesteld moet worden, omdat het veel mensen in het hier-en-nu hoopvol heeft gestemd. Die vraag kan altijd later nog worden beantwoord.
In ieder geval heeft de lezer van dit indrukwekkende boek een literaire kleinood in handen, helder en met humor geschreven en dat niet alleen tot nadenken aanzet, maar soms ook ontroert. De fraaie vormgeving sluit hierbij aan, met bij sommige paginanummers een klein stukje tralies. Fascinerend is hoe de toon verandert: van visionair aan de ene kant tot haast grof aan het einde. Dat laatste is misschien jammer, maar ook begrijpelijk in een tijd waarin een ‘geschifte nep-superheld’ de touwtjes nog steeds strak in handen houdt en in Europa door extreem rechts wordt bewonderd.