Een paar jaar geleden bracht ik, samen met mijn dochter, een bezoek aan het Memorial Museum of Paneriai, zo’n 10 km van Vilnius in Litouwen. Daar zijn tussen 1941 en 1944 ongeveer 100.000 mensen in koelen bloede vermoord door Duitsers en Litouwers gezamenlijk, waaronder zo’n 70.000 Joden. De gedenkplaats ligt verscholen in het bos en bestaat, naast een aangrijpend museumpje en wat smakeloos protserige sovjetgedenkzuilen, uit een serie eenvoudige betonnen cirkels in het gras. Dit waren de kuilen op de randen waarvan de joden dagelijks moesten plaatsnemen om gefusilleerd te worden. Iemand heeft, verscholen in een hut in het bos, in een dagboek dagelijks het aantal transporten bijgehouden en genoteerd hoe lang het schieten elke dag duurde. Soms ontsnapten er mensen. Ze vluchtten opzettelijk alle kanten uit. Dan volgde er een wilde achtervolging door het bos. Misschien dat er één was die het haalde. In zijn roman Steen op Steen maakt de Poolse schrijver Wiesław Myśliwski gewag van zo’n ontsnapping elders. Bij één van de cirkels staat vermeld dat deze gebruikt werd om, na de slag bij Stalingrad, de weer opgegraven restanten van de lijken te verbranden om elk bewijs van de gruweldaden uit te wissen. Schuldig??? Daar moeten gezichten bij passen!!!

Doodgewone mensen
Nadat Hannah Ahrendt zich al beziggehouden heeft met de opmerkelijke gewoonheid, saaiheid en geborneerdheid van de oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann, behoort de indrukwekkende studie Ordinary Men van Christopher Browning over de leden van het Reserve Police Battalion 101 inmiddels tot de klassiekers op het gebied van de psychologische analyse van de holocausters. Hierin wordt beschreven hoe doodgewone Duitse politiemannen van middelbare leeftijd, die nog nooit een kogel hadden afgevuurd op enig levend wezen, uitgroeiden tot koelbloedige massamoordenaars. Hier ligt de band met het boek van Jonathan Littell,  De Welwillenden: Net als bij Littell begint ook de Max Aue van Guy Cassiers, gespeeld door Hans Kesting, met de mededeling dat iedereen die dit niet gelooft, beter de zaal kan verlaten.

Iedereen had Obersturmführer Max Aue kunnen zijn
Net als bij Littell begint ook de Max Aue van Guy Cassiers, gespeeld door Hans Kesting, met de mededeling dat iedereen die dit niet gelooft, beter de zaal kan verlaten. Alles draait natuurlijk om deze vragen: Zou ik ook zo hebben gehandeld in dat soort omstandigheden? Kan ik dientengevolge begrip opbrengen voor Max Aue? Voor je eigen daden kan je waarschijnlijk altijd wel begrip opbrengen. Als je voor iemands daden begrip op kunt brengen, ben je dan ook al niet bezig die daden een beetje te vergoelijken en, wil je dat eigenlijk wel? Moet je dat eigenlijk willen? Had ik dan toch de zaal moeten verlaten? Max Aue is tenslotte geen gepatenteerde psychopaat. Hij is ook zeker niet gewetenloos. Nee, Max Aue is een gewone man met eigenschappen die doorgaans in elke samenleving kunnen rekenen op veel waardering. Hij is verstandig, loyaal aan zijn omgeving, gezagsgetrouw maar houdt er wel degelijk ook eigen principes op na en toch is hij ook een massamoordenaar. Hans Kesting zet een prachtig indrukwekkende Max Aue neer, voortdurend worstelend met zichzelf, waardoor de inleving optimaal is. Dat is toch het hoogst haalbare wat je als acteur wilt bereiken, maar…., wil ik dat wel? Dit is precies wat Guy Cassiers voor ogen stond in zijn regie toen hij dit boek voor een toneelbewerking op de rol zette: de angst voor het antwoord.

Toch is Max Aue, getuige de studie van Christopher Browning, beslist geen representatieve figuur. De meeste massamoordenaars waren gewone, brave huisvaders, met maar één principe: zelf proberen te overleven in moeilijke tijden. Juist de voortdurende worsteling met gewetensvragen maakt Max Aue intellectueel wel interessant, maar minder representatief en dus voor een antwoord op de vraag; ‘Wat zou ik zelf hebben gedaan?’ extra gecompliceerd. Ben ik eigenlijk zelf ook zo’n gecompliceerde man of toch meer die gewone, brave huisvader?

Hans Kesting
Hoewel Hans Kesting in zijn rol tot superbe hoogten stijgt, lijkt dit op het eerste gezicht minder te gelden voor zijn medespelers. Toch lijkt er hier sprake van opzet van Cassiers. Zij zijn eigenlijk decor, meer niet. Dit wordt nog geaccentueerd door de soms wat karikaturale weergave van personen, bijvoorbeeld van de ‘Schreibtischmörderer’ Adolf Eichmann, maar ook door de gehandicapte kwade genius dr. Mandelbrod die een beetje doet denken aan dr. Strangelove uit de gelijknamige film. Dit licht karikaturale element maakt de hele setting nog absurdistischer. Gelukkig blijft dit binnen aanvaardbare grenzen en is het erg knap bedacht en uitgevoerd. Dit geldt ook voor het echte decor, een wand vullende archiefkast als symbool van de ‘Schreibtischmörderer’. Ik moest onwillekeurig denken aan de kampcommandant van Westerbork die keurige statistieken bijhield van de input en output van zijn kamp in de vorm van staafdiagrammen, maar ook aan de behulpzame Nederlandse ambtenaar, die, om verwarring te voorkomen, bij de lijst van de bij een op transport gestelde Joodse familie in beslag genomen goederen af en toe de Duitse benaming van een object toevoegde.

Guy Cassiers heeft vorm gegeven aan een van de meest indrukwekkende stukken van de laatste jaren. Klasse!

Gezien: Stadsschouwburg Utrecht
De Welwillenden door Toneelhuis en Toneelgroep Amsterdam
Naar het boek van Jonathan Littell, regie Guy Cassiers
Nog te zien tot 22 juni in o.a. Rotterdam en Breda.
Daarna in theaters en op festivals in Istanbul, Rome, Montreuil, Girona en Amiens