Wie in Frankrijk wel eens een bourdaloue, de perentaart met amandelcrème, heeft gegeten zal bij dat woord niet meteen denken aan een plaspot. De taart is genoemd naar banketbakker in de rue Bourdaloue in het 9^dearrondissement in Parijs. Die straat draagt de naam van de in de 17^de eeuw befaamde jezuïet Louis Bourdaloue, die zo lang, maar ook zo boeiend kon preken dat de kerkgangers geen woord wilden missen. Dames brachten, voor het geval ze tijdens de mis hun plas niet konden ophouden, van thuis een sauskommetje mee om hun behoefte daarin op te kunnen vangen. Ook zo’n kommetje werd een bourdaloue genoemd.  Het wordt beschreven en getekend in Het mooiste boek van grote viezigheid van Piotr Socha en Monika Utnik-Strugata. Naar de populaire taart verwijzen de schrijvers dan weer niet. Het had een grappige toevoeging kunnen zijn aan dit boek vol amusante verhalen over hoe de mensheid in verschillende werelddelen en culturen en in opeenvolgende eeuwen gedacht heeft en denkt over hygiëne in al zijn facetten.

Grafisch kunstenaar Socha, die voor de prachtige tekeningen zorgde, maakte dit boek samen met mode- en liftestylejournalist en kinderboekenschrijfster Utnik-Strutaga. Ze zijn beiden Polen, wat soms te merken is aan de aangehaalde voorbeelden uit de geschiedenis van hun eigen land.
Laat meteen duidelijk zijn dat de auteurs hun onderwerp zeer serieus nemen. Dat begint al met de opdracht waarin Socha schrijft: ‘Ik draag dit boek op aan de ontwerpers en bouwers van het water- en rioolnetwerk. Hun werk maakt ons leven veel aangenamer, hoewel we daar nauwelijks bij stilstaan’.

Dampen

Natuurlijk valt er te lachen om de komische situaties die in Het mooiste boek van viezigheid beschreven worden, maar de beide auteurs plaatsen die steeds in een breder verband. Ze proberen begrijpelijk te maken welke wetenschappelijke en religieuze opvattingen en welke praktische omstandigheden ervoor zorgden dat mensen destijds handelden zoals ze handelden: de keuzes van de mensheid kunnen op onze lachspieren werken, maar ze waren vaak wel degelijk ingegeven door toen aangehangen opvattingen van hygiëne.
Een goed voorbeeld daarvan is de gewoonte die een tijd lang heeft bestaan om je niet te wassen. Toen de pest Europa in de 14^de eeuw teisterde was het lang onduidelijk dat de ziekte werd verspreid door bacteriën die via ratten en vlooien worden overgebracht en dat alleen antibiotica kan helpen. Zolang die kennis er niet was vluchtten mensen in geloof dat de pest een straf van God was en beweerden geleerden dat het ging om giftige dampen die via de poriën het lichaam binnendrongen. Warme baden zorgden ervoor dat die poriën wijd open kwamen staan voor die dampen. Dus was het gevaarlijk om je te wassen. Eeuwen daarvoor was baden lang populair, denk aan de Romeinse en Turkse badhuizen, maar na de pest zou het nog drie eeuwen duren voor poedelen opnieuw als iets weldadigs werd gezien. Zet dat maar eens naast onze rubberen wegwerphandschoenen, ontsmettingsmiddelen en wasinstructies rond Covid, zo tekenen de schrijvers op.

Paarden

Het mooiste boek van grote viezigheid laat zien dat de mensheid zich vóór de komst van riolering maar moest zien te behelpen. Het is één van die dingen waar we – zie de opdracht van Socha – ‘nauwelijks bij stilstaan’. We kunnen ons met enig leedvermaak voorstellen wat een stank er geheerst moet hebben in het paleis van Versailles zoals dat in de tweede helft van de 17^de eeuw werd bewoond. Maar wat wil je als je met tienduizend mensen aan personeel woont in een gebouw van zevenhonderd kamers waar niet één toilet is. Jazeker, men kende wel toiletstoelen (zitmeubels met een pot erin om de uitwerpselen op te vangen), maar daar waren er maar driehonderd van. En waar moesten die potten geleegd worden? Het was een eind lopen naar de beerput. En hoe moest die op zijn beurt weer schoongemaakt worden?
Iets vergelijkbaars deed zich voor in steden toen daar in de 19^de eeuw het vervoer flink toenam. Vervoer dat vrijwel alleen plaatsvond met karren en koetsen die door paarden werden getrokken. De auteurs vermelden dat in Manhattan bijvoorbeeld 150.000 paarden over straat liepen die ieder 12 kilo mest per dag produceerden dat gewoon bleef liggen omdat er nog geen voorzieningen voor vuilafvoer bestonden.

Schrijnend

Socha en Utnik-Strugata komen evenzeer met voorbeelden uit niet-westerse landen, waar overbevolking en armoede zorgen voor de rampzalige gevolgen door een gebrek aan georganiseerde hygiëne. In Azië en Afrika moeten grote aantallen inwoners het stellen zonder latrines. En als er al toiletten of rioleringen zijn, is er weer geen waterzuiveringsinstallatie. De auteurs laten de schrijnende tegenstellingen zien in India: een land met de derde economie ter wereld (na China en de VS) en zelfs een eigen ruimtevaartprogramma, maar ook een land waar bijna de helft van de bevolking geen toegang heeft tot een toilet. Gevolgen: een groeiend aantal infecties en kindersterften en, met de Ganges, een van de smerigste rivieren ter wereld. Een groot deel van de bevolking wast zichzelf erin, spoelt er de was en ziet het afval van fabrieken en steden voorbijglijden. De Ganges bevat bovendien naar schatting tweehonderd ton aan ontbindende menselijke resten.

Het mooiste boek van grote viezigheid is inderdaad, naast vermakelijk, een ernstig boek. Die beide kanten zijn voorbeeldig gedoseerd. De schrijvers hebben een onderhoudend boek geproduceerd dat de toon luchtig houdt, vooral in de prachtige bladvullende illustraties, maar het 21^ste-eeuwse kind ook laat zien hoe belangrijk hygiëne is voor onszelf en onze wereld. Een boek ook dat in zijn benadering van vroegere tijden en andere culturen bewijst dat we het verleden niet lacherig kunnen afdoen; we hebben zelf nog genoeg te doen!

Literair Nederland is bezig met het opzetten van Jong Literair Nederland. Om alvast in de stemming te komen, zullen er zo nu en dan recensies over kinder- en jeugdboeken op Literair Nederland verschijnen. Wij zijn nog op zoek naar recensenten. Ben je bekend in de kinderboekenwereld? Lees je kinderboeken en lijkt het je leuk ze te recenseren, laat het ons weten of stuur alvast een proefrecensie op!  mohana@literairnederland.nl of carolien@jong.literairnederland.nl