‘Heks!’, riepen de kinderen Henne Vuur na, een personage uit Manon Uphoffs Vallen is als vliegen. Henne Vuur was ‘oud, ik vond haar oud. Ze was arm, alleenstaand, had geen baan (…) en koolzwarte haarstrengen tot op haar billen’, zodat vrijwel alle kinderen uit de buurt ‘daar is de heks’ scandeerden. Inderdaad, lijkt Henne Vuur het prototype van een heks, maar ze was géén heks. ‘Ze was op zichzelf, gesloten. Is dat niet keurig? Wie houdt er van een hysterica? Van een nasty woman?’
Omschrijvingen die een-op-een passen op de de personen die Mona Chollet, feministisch essayist en journalist van Le Monde diplomatique, beschrijft  in haar boek Heksen. Eerherstel voor de vrouwelijke rebel. Die ondertitel maakt het verschil.

Rebellen en dwarsdenkers was het thema van de Boekenweek dit jaar. Niet iedereen kon zich daarin vinden. Filosoof Ger Groot bijvoorbeeld vroeg zich tijdens een algemene inleiding tijdens een collegedag van Filosofie Magazine af, waaróp je dan dwars denkt. De enige dwarsheid die hij ziet zitten, is humor. Een authentieke dwarsheid, noemt Ger Groot het, die al vanaf Erasmus appelleert aan het absurde van het bestaan.

Het anti-rebelse werd werkelijkheid

Chollet zou het antwoord wel geweten hebben op de vraag ‘dwars waarop?’ Dwars op een denken dat dominant is en anders denkenden minacht en bestrijdt. Zoals een heks dwars en rebels is, ‘bevrijd van alle overheersing en beperking’. Zij wijst de weg, dwars door alles heen. Met één ding zal ze het wel met Groot eens kunnen zijn: het anti-rebelse werd werkelijkheid. Groot wees in dat verband indirect op het antisemitisme uit Mein Kampf, Chollet op De Heksenhamer (1487) van twee inquisiteurs, Heinrich Kramer en Jacob Sprenger, ‘dat ongeveer vijftien maal werd herdrukt en in dertigduizend exemplaren door heel Europa [werd] verspreid’ tijdens de heksenjachten.
Overigens ziet Chollet in ‘de demonisering van de als heks bestempelde vrouwen (…) veel overeenkomsten met het antisemitisme’. 

De auteur nuanceert bij wijze van spreken ook Uphoffs omschrijving van een heks die op zichzelf leefde, want het was óók weer ‘verdacht om regelmatig met vrienden samen te komen’. Dat is de ‘bekende logica voor vrouwen van alle tijden’. Een omschrijving als ‘hysterica’ legt Chollet uit als iets neerbuigends. In positieve zin omgebogen, is ‘heks’ iets van de toekomst. Chollet schrijft dat, wanneer ‘alles verloren lijkt, de heks opdoemt in de schemering. Zij is degene die sprankjes hoop vindt te midden van de wanhoop’. Hekserij als spiritualiteit en, schrijft ze, ‘politieke praktijk’, al gaat het daar in haar boek niet echt over.

Zelfstandige vrouwen

Waar het na een uitgebreide inleiding uiteindelijk in vier hoofdstukken wél over gaat, zijn verschillende aspecten uit de geschiedenis alsook het hier en nu van de heks. Ze herneemt aspecten die ze eerder behandelde, zoals de aanslag op alle vormen van vrouwelijke onafhankelijkheid van alleenstaanden en weduwen en de negatieve beeldvorming van oudere vrouwen. Wat deze dagen door sommigen als ‘Dor hout’ wordt aangeduid.

Per onderwerp geeft Chollet voorbeelden van grote en kleine zaken die soms te gek voor woorden zijn, maar wel diep ingrijpen. Neem bijvoorbeeld de medische wereld, waar een ‘vrouwelijke chirurg vertelt, dat haar leidinggevende op het moment dat ze aan het begin van haar carrière zijn afdeling verliet, haar toevoegde: ‘Er is in dit vak misschien wel een toekomst voor je weggelegd, meisje. Je bent de eerste gleuf die ik in de operatiezaal niet aan het huilen heb gekregen.’

Verder komt ze met voorbeelden uit het bedrijfsleven (van American Cynamid, nu Cytec Industries), films (Fatal Attraction), televisieseries (Grey’s Anatomy) en boeken (zoals Toni Morrisons Beminde), krantenartikelen die ze allemaal haarfijn ontleed, alsmede persoonlijke ervaringen die er niet om liegen. Alle aspecten gaan over zelfstandige vrouwen, die zich niet door mannen laten onderdrukken. De informatie buitelt over elkaar, geschraagd door diepgaand bronnenonderzoek, waarvan in een uitgebreid notenapparaat verantwoording wordt afgelegd.

Dit boek is niet alleen voor vrouwelijke feministen bedoeld, maar voor iedereen die een beetje dwars en rebels is en stroomopwaarts wil zwemmen.