In 1930 publiceerde Sigmund Freud Das Unbehagen in der Kultur, volgens velen zijn belangrijkste werk. De auteur laat zien dat we als individu streven naar de vrijheid om te doen waar we zin in hebben en wat in ons opkomt, maar dat de beschaving ons door omgangsvormen en wetten intoomt en ons door conformisme op het ‘rechte pad’ houdt. Het boek werd in het Engels vertaald als Civilization and Its Discontents, een ‘klassieke’ titel uit de wereldliteratuur. De Pakistaanse schrijver Mohsin Hamid heeft de titel overgenomen voor zijn laatste boek, maar heeft hem omgedraaid: Discontent and Its Civilizations. Het werk is net in een Nederlandse vertaling verschenen als Onbehagen en beschaving. Hamid verdedigt de stelling dat we ons onbehagen juist niet moeten onderdrukken omdat de beschaving niet deugt. Daartoe hanteert hij een interpretatie van het begrip beschaving waar Freud van zou hebben opgekeken: beschaving is volgens Hamid een illusie, zelfs een gevaarlijke want krachtige illusie. Tja, zo heb je de discussie snel gewonnen.

De hybride mens
Maar uit Hamids toelichting, die uit de inleiding tot zijn boek moet worden afgeleid, blijkt dat beschaving voor hem toch iets meer inhoudt dan een zinsbegoocheling: nationaliteit, etniciteit, religieuze identiteit, in zulke richtingen denkt hij. Tot welke beschaving behoort een Syrische atheïst? vraagt hij zich af. Een islamitische soldaat in het Amerikaanse leger? Een Chinese professor in Duitsland? Wat hem vooral lijkt te storen is dat beschavingen mensen zouden dwingen bepaalde identiteiten aan te nemen, terwijl de grenzen tussen onze identiteiten juist poreus en kwetsbaar zijn. Dat blijkt overduidelijk in het tijdsgewricht van de mondialisering (door de vertaler consequent aangeduid met het bastaardwoord ‘globalisering’) dat heeft geleid tot een groot goed: ‘pluralisme’. Dit proces stelt ons eindelijk in staat onszelf te zijn, luidt ongeveer de redenering, en de beschaving zou dan weer proberen dat pluralisme de nek om te draaien. Hamid omschrijft zichzelf als een ‘buitenlandcorrespondent’, een ‘hybride mens’. Het menstype van de toekomst: hybride mensen tonen aan dat de grenzen tussen groepen fictief zijn (…) een essentiële constatering, want creativiteit komt voort uit mengen, uit het verwerpen van het zielloze karakter van zuiverheid. 

Atlantic Swimmer
De plechtige beginselverklaring heeft een beperkte reikwijdte, want na de inleiding gaat het boek verder over het leven van Mohsin Hamid. Hij heeft bijna veertig stukjes, columns en beschouwingen bijeengebracht die hij de afgelopen vijftien jaar in verschillende media heeft gepubliceerd. Dit alles om de lezer in staat te stellen de schrijver te leren kennen, met name zijn opvattingen over kunst en politiek. Het bestaan van Hamid ziet er van buitenaf ongetwijfeld opwindend uit, zijn zelfportret als ‘buitenlandcorrespondent’ lijkt sprekend. Hij is afkomstig uit Pakistan, maar heeft langere tijd in de Verenigde Staten gestudeerd en gewerkt, in Engeland en weer in Pakistan. De ondertitel van zijn boek luidt: berichten uit Lahore, New York en Londen. Maar bij die plaatsen blijft het niet, want hij wandelt over de Amsterdamse grachten, woont een verjaardagspartijtje bij in Manilla, reist door India. In de professionele migratieliteratuur wordt zijn geval wel aangeduid als het type van de Atlantic Swimmer: na de eerste overtocht naar het nieuwe vaderland blijft hij heen en weer reizen en kan zich nergens meer blijvend vestigen. In vrijwel ieder stukje wordt melding gemaakt van opnieuw een beslissing om te verhuizen, aanvankelijk alleen, na verloop van tijd met echtgenote (ontmoet in Londen) en kind. Maar momenteel woont hij met zijn gezinnetje in Lahore, bij zijn ouders in, zoals het een goede zoon betaamt, in het centrum van een reusachtig netwerk van broers, zusters, ooms, tantes, neven, nichten. I accept the blessing of the present, schreef hij een tijdje geleden over deze situatie, this is the gift my city has always given me, a sense of home to sustain me on my travels. Bericht van een hybride mens? Buitenlandcorrespondent? Misschien, maar met onverwacht stevige wortels in een hecht familieverband met grenzen die allerminst kwetsbaar of poreus lijken. Het citaat is afkomstig uit een stukje dat niet in Onbehagen en beschaving is opgenomen. Toeval?

Pakistan
De ondertitel van Onbehagen en beschaving is enigszins misleidend, want de ‘berichten’ zijn dan misschien wel verstuurd vanuit verschillende plekken, maar het onderwerp is onverminderd Mohsin Hamid, je komt over de genoemde steden niets te weten, behalve dat het er soms warm of koud is. De Indiase auteur Amitava Kumar schreef zo’n 15 jaar geleden een literary journey met een treffend overeenkomstige titel: Bombay, London, New York–dat was geen egodocument, maar een ontdekkingsreis aan de hand van wat Indiase schrijvers over die steden hadden geschreven. Bij Hamid kom je weinig te weten over zijn literaire voorkeuren. Veruit het interessantste deel van het boek is het laatste deel over de politieke situatie in Pakistan, een explosief land dat verscheurd wordt door de strijd tussen sekten, stammen, religies en tradities, een land van terroristen en militairen, van onmetelijke rijkdom naast bittere armoede. Hij schrijft over Osama Bin Laden, de invloed van de Verenigde Staten, Afghanistan, India, kernwapens, drones en Taliban; veel minder over zichzelf. Maar helaas zijn de analyses te oppervlakkig om te beklijven. De relatie met de inleiding en de hoogdravende gedachten over beschaving is helemaal zoek, vreemd genoeg. Daarvoor in de plaats soms storende slordigheid. Het afgelopen decennium zijn in Pakistan 35.000 dodelijke slachtoffers gevallen door terroristisch en contraterroristisch geweld, zegt de auteur. Een paar pagina’s verder is het aantal gestegen tot 40.000. In 2010 vonden er 128 drone-aanvallen plaats, op een andere pagina zijn het er 118. Sommige uitspraken zijn opmerkelijk dubieus: zou Pakistan in de greep van extremisten zijn vanwege een gespannen relatie met India? De verhouding tussen India en Pakistan is zeker gespannen, maar het typisch voor zowel India als Pakistan om al hun problemen, van welke aard dan ook, daaraan toe te schrijven. Een buitenlandcorrespondent zonder distantie.