Recensie door Gaëtan Regniers

Michail Saltykov-Sjtsjedrin (1826-1889) bleef lange tijd in de schaduw staan van zijn land- en tijdgenoten Tolstoj en Dostojevski, maar is nu aan een opmerkelijke inhaalbeweging bezig. Bij uitgeverij Pegasus verschenen in een klap twee nieuwe vertalingen van deze satiricus pur sang. De hoofdthema’s van zijn werk -de onderdrukking door de Russische elite, maar ook de gelatenheid van het gewone volk- blijken honderdvijftig jaar na datum nog steeds actueel, al is de vormtaal van Saltykov deels achterhaald.

Saltykov (Sjtsjedrin, de schuilnaam die hij gebruikte nadat hij verbannen was door de tsaar wordt doorgaans achter zijn naam geplaatst) is overvleugeld door de grote schrijvers van het realisme, wiens werk al sinds het einde van de negentiende eeuw wordt vertaald en uitgegeven. Voor Saltykov was  in de canon van de Europese literatuur geen plaats. Van zijn omvangrijke oeuvre, twintig boekdelen verzameld werk, kreeg enkel Saltykovs De Familie Golovjov een plaatsje in de Russische Bibliotheek van uitgeverij Van Oorschot. Deze sociale roman bevat enkele van de meest naargeestige personages uit de Russische literatuur. En dat zegt iets als de concurrentie bestaat uit de asociale en criminogene karakters waar Dostojevski een patent op had.

Genadeloos satiricus

Sprookjes en De geschiedenis van een stad geven ons een meer representatief beeld van Saltykov als genadeloze satiricus die de Russische maatschappij tot op het bot fileert.

De sprookjes van Saltykov behoren tot zijn latere werk (1884-1886) en zijn allesbehalve zoetgevooisde verhaaltjes voor kinderen, maar nemen de Russische samenleving, haar inertie en afgestompte bureaucratie op de korrel. Saltykovs wapen is satire, vermomd als fabel. In ‘Hoe één boer twee generaals te eten gaf’ komen twee generaals (hoge ambtenaren kregen in Rusland een militaire graad) terecht op een onbewoond eiland. Vlees, vis en vruchten zijn er in overvloed, maar de generaals zijn niet bij machte om zelf hun maaltijd bijeen te sprokkelen en zoeken een boer om voor hen het werk op te knappen. Nadat die erin slaagt om de excellenties te laten overleven én naar Sint-Petersburg terug te brengen krijgt hij als dank…een glaasje wodka en wat kleingeld. Maar al te herkenbaar voor ‘Ivan met de pet’ die ook na de afschaffing van de lijfeigenschap in 1861 nog onder de knoet leefde van de rijke landheren. Andere sprookjes hebben een uitgesproken allegorisch karakter: dieren kapittelen het mensdom en haar vaak stompzinnige exemplaren. De rode draad is de meedogenloze uitbuiting van de man in de straat en de lijdzaamheid waarmee die zijn lot ondergaat. Een thema dat je zonder al te veel moeite kan transponeren naar het Poetin-Rusland van vandaag.

Harde noot

Zo fris als de Sprookjes van Saltykov bijna honderdvijftig jaar na datum nog zijn, zo hermetisch is De geschiedenis van een stad. Saltykov neemt ook in dit boek zijn toevlucht tot een kunstgreep, en presenteert de tekst als de teruggevonden kroniek van een stad. Een gedateerde verhaalvorm, maar dat kan je Saltykov moeilijk euvel duiden. De stad in kwestie, Gloepov, is een allegorie voor het achttiende en negentiende eeuwse Rusland. De heersers over de stad staan symbool voor de opeenvolgende tsaren, en zo trekt de geschiedenis in stoet voorbij. Ongetwijfeld vermakelijk voor de negentiende eeuwse Russische lezer, maar voor een hedendaagse lezer vergt het bijzonder veel voorkennis, ook al is er een uitgebreid notenapparaat. De geschiedenis van een stad is een harde noot om te kraken, zelfs voor wie notie heeft van de geschiedenis van Rusland.

De keuzes van de vertaler komen de toegankelijkheid niet steeds ten goede. Zo is ‘Gloepov’ in het Russisch een sprekende naam die verwijst naar het woord ‘dom’. Door deze naam in vertaling te behouden en het bijvoorbeeld ook over de ‘Gloepoffers’ te hebben, komt die connotatie niet tot zijn recht. Emmanuel Waegemans heeft het in zijn Geschiedenis van de Russische literatuur sinds de tijd van Peter de Grote (2016) over ‘domburg’, wat bij een Nederlandstalige lezer wel associaties opwekt.

Geen censuur

De onlangs uitgegeven boeken dateren uit de tweede helft van de negentiende eeuw en zijn nu pas voor het eerst in het Nederlands vertaald. De vraag is of het werk van Saltykov de postume concurrentie met de andere ‘Russen’ kan doorstaan. Het antwoord is niet eenduidig. Ja, Saltykovs stem heeft zijn plaats tussen de zwaarmoedige en sinistere Dostojevski en de epische verteller Tolstoj. En neen, het is geen toeval dat Saltykovs satirische werk het moest afleggen tegen zijn in het Westen veel beroemdere tijdgenoten. De ironie wil dat Saltykov zijn satire noodgedwongen verpakte als fabels (Sprookjes) en als een historische parodie (De geschiedenis van een stad) om de censuur buiten spel te zetten, en daar ook in slaagde.

Op langere termijn bleek dit een handicap omdat net die genres, meer dan de klassieke romans van zijn tijdgenoten, onderhevig bleken aan een veranderende tijdsgeest. Zeker in het geval van De geschiedenis van een stad zorgt het ervoor dat de tekst, ook voor hedendaagse Russen, niet meer ‘bij de tijd’ is. Saltykovs sprookjes hebben hier veel minder last van omdat dit genre het universele beklemtoont en zo veel beter bestand is tegen de onvermijdelijke tand des tijds.
Wie een onderhoudende en grappige satire wil lezen over het Rusland van de negentiende eeuw wordt met Sprookjes op zijn wenken bediend, met een uitstekende inleiding van Willem G. Weststeijn. Wie de uitdaging zoekt, kan terecht bij De geschiedenis van een stad.

Saltykov verdient het om gelezen te worden, niet zozeer omdat hij aantoont dat er ook in de schaduw van de ‘dikke Russen’ (Dostojevski en Tolstoj) waardevolle literatuur tot wasdom kwam, maar omdat zijn werk de lezer meer inzicht geeft in het Rusland van vandaag. Scherper en ongenadiger dan veel van zijn tijdgenoten toont hij hoe een maatschappij waar het gros van de mensen het basisrecht wordt onthouden, leidt tot een stompzinnige elite en een gelaten burgerbevolking. Een erfenis waar Rusland ook vandaag nog zichtbaar mee worstelt.

De geschiedenis van een stad
Michail Saltykov-Sjtsjedrin
Uitgeverij Pegasus (2018)
Vertaling Willem G. Weststeijn
285 pagina’s