Meta is haar naam van Michael Tedja (1971) is niet de enige roman over een personage dat zijn moeder verliest en waarvan de vader al lang geleden het gezin heeft verlaten. De ouders van de ik-persoon zijn in hun twintiger jaren van Suriname naar Rotterdam geëmigreerd. Zij zijn vrijzinnig, liberaal en vinden daardoor geen aansluiting bij de meer conservatief ingestelde Surinaamse diaspora. De vader mag dan een overtuigd rationalist zijn, maar de moeder en haar jongste dochter Nan voelen zich aangetrokken tot de Surinaamse cultus van de Winti rituelen. Plotseling komt de moeder te overlijden en de vader is al een tijdje uit beeld. Meta, Nan en hun broer moeten zelf zien om te gaan met hun complexe familiegeschiedenis, die een grote invloed uitoefent op wie ze zelf zijn.
De kwestie van een gelaagde identiteit wordt in meerdere facetten door Tedja onder de loep genomen. Dit wroetende zoeken naar antwoorden kan een schrijver niet voltrekken binnen het strakke kader van een roman. Beschouwende passages worden afgewisseld met autobiografische notities, maar in dit amalgaam van genres staat vooral het taalspel zelf centraal. Om Tedja’s werk te willen begrijpen is het belangrijk zijn esthetiek te doorgronden.
Aquaholisme
Voor Tedja ligt de essentie van verhalen in de manier waarop iets verteld wordt. Zijn werkwijze noemt hij ‘aquaholisme’, dat neologisme wijst op het samenvoegen van heterogene elementen tot een nieuwe constellatie. Daarbij komt het feit dat ook zijn geliefkoosde thema’s als identiteit en racisme zich richten op het omgaan met veelvormigheid. In één van de meer beschouwende passages verklaart de ik-persoon, dat het cultureel diverse binnen de literatuur veronachtzaamd wordt, maar dat zijn denken wel veelvormig is: ‘ik heb mijn eigen stem nooit verloochend’. Een roman kan nooit multicultureel zijn, aangezien de vastgesnoerde structuur dit bij voorbaat uitsluit. In Meta is een naam wemelt het van de pagina’s, waarin het verhaal wordt verlaten, en die daarentegen gevuld zijn met bespiegelingen over de toegepaste methode.
Alleen het eerste woord in de titel getuigt reeds van het zelf reflexieve karakter van dit boek. Die neiging om zichzelf te bevragen houdt wel de vaart uit het verhaal, omdat het verhaal vaak wordt onderbroken. Meestal gebeurt dat in voetnoten, die naar het einde toe een steeds prominentere plaats innemen. Bijna altijd wordt het woord ‘kritiek’ gevolgd door een voetnoot, waarin iemand de kenmerken van deze ‘roman’ gaat bevragen, meestal op negatieve wijze: ‘de ontwikkelingen zijn niet goed,’ ‘langdradig’ of ‘verwarrend’. Het klinkt alsof Tedja de bezwaren van critici en lezers wil anticiperen door ze zelf al te neer te schrijven en ze in dialoog te laten treden met de hoofdtekst. De lezer is getuige van een uitdijend proces van zelfkritiek dat tien pagina’s lang kan voort denderen.
Recalcitrante vertelstem
Dat taalspel is niet slechts vormelijke spielerei. Het bevat ook een aanklacht tegen wat men als een normaal en lineair verloop van een verhaal zou beschouwen. Al wat niet aan deze normen voldoet wordt als hermetisch beschouwd en zodoende worden vreemde elementen van de bladspiegel verdreven. Met zijn vormexperimenten poogt Tedja om voor deze verhalen een plaats te creëren. Een mooi voorbeeld hiervan zijn de hulpeloze en ontroerende pogingen van een ik-persoon, om contact op te nemen met een ‘jij’, die genoteerd staan in de marge van de voetnoten. Naar wie die ‘ik-persoon’ verwijst, blijft onduidelijk. Meestal betreft het de oudere zus van Nan, soms haar oudere broer, die beeldend kunstenaar en schrijver is. Bij dat laatste personage weerklinken er ettelijke reminiscenties aan Tedja zelf, ‘het is al zijn vierde roman’. In dit boek is elk meta-niveau welkom.
Ook inhoudelijk weigeren de stemmen en gedachten van de personages om zich in een slachtofferrol te wentelen, zonder daarmee de bestaande racistische structuren te ontkennen. Het beste komt dit naar voren in de talrijke raamvertellingen, die de revue passeren. Er loopt van alles rond, onder andere een Pools klasgenootje, waarvan de familie zelf de eindjes aan elkaar moet knopen, of de soms redelijk antipathieke familieleden uit Suriname. Het is bijna onmogelijk om alle personages te onthouden, laat staan op te sommen. Wat bij blijft zijn de meer absurde stukken, waarin opmerkingen over het verloop van een menstruatiecyclus gepaard gaan met het vinden van een poedel. Zinnen als ‘mijn broer en ik aten wasmiddel’ vormen geen uitzondering in het geheel.
Karakter van het boek
Het karakter van dit boek lijkt bij momenten de betekenis van de naam ‘Nan’ te weerspiegelen: ‘hysterie in waanzin vervat’. Door de eerdergenoemde werkwijze waaiert de inhoud alle kanten op. Tedja weet de lezer constant te verrassen. In een literair klimaat met talrijke traditionele familieromans voelt zijn recalcitrante vertelstem ongelooflijk bevredigend en verfrissend aan. Het is een uitnodiging om de ontroerende, humoristische en snuggere fragmenten op te schrijven en er zelf mee aan de slag te gaan. Welles-nietes spelletjes en de tegenstellingen tussen autochtonen en allochtonen of slachtoffers en daders deugen niet meer. De wereld is toch al complex, dus kunnen we er maar beter creatief mee omspringen.
Door die hybride en complexe structuur is er wel minder lineaire houvast om intens mee te kunnen leven met het verlies en rouw van onder andere Nan. Misschien dat een herlezing dit gebrek zou kunnen verhelpen, al moet je daar wel zin in hebben, want dit soort lectuur eist veel van de lezer. De constante interrupties kunnen ook ronduit vervelend zijn. Literatuur die je doet meeslepen in de zielenroerselen van anderen zal je elders moeten zoeken. Maar een aquaholistische benadering van hedendaagse literatuur heeft Tedja wel in de aanbieding. Hij zet je aan het denken en lachen, met soms een traantje en vaak een grijns van verwondering of irritatie. Kleurrijk, complex en compromisloos. Meta is haar naam blijft broodnodig leesvoer in deze veelvormige wereld, waar veel schrijvers niet mee weten om te gaan. Michael Tedja lijkt het ook niet te weten. Hij probeert gewoon van alles uit en net dat is zijn grootste verdienste.
