Mary Beard is bekend als een van de presentatoren van de BBC-serie Civilisations. Presentator – omdat we het vak van iemand niet meer categoriseren: presentator (m) en presentatrice (v). Daar zijn we inmiddels wel achter. Hoewel Beard zeker zal erkennen dat vrouwen in het Westen – waartoe zij zich beperkt – ‘een hoop hebben te vieren’, draait het in haar manifest primair om ‘eeuwigdurende misogynie’[vrouwenhaat]. Twee lezingen, in 2014 en 2017 uitgesproken in de London Review of Books-serie, vormen de basis voor de twee hoofdstukken van haar manifest Vrouwen & Macht. Op beide wordt hieronder achtereenvolgens ingegaan.
De openbare stem van vrouwen
Het begint volgens de classicus Beard allemaal met Penelope uit Homerus’ Odyssee. Zij werd geacht haar mond te houden. Niet alleen haar man, maar ook haar zoon zeggen dat ze terug moet naar het weefgetouw en het spinnenwiel. Beard vermeldt wel dat Penelope, dit gehoord hebbende, afdruipt, maar niet wat Homerus voorts schrijft: ‘Want zij kon niet ontkennen, dat haar zoon verstandig en wijs had gesproken’. Dat had een ander spoor opgeleverd (de wijze man en de domme vrouw) en die weg volgt zij niet. Wat ze wel doet, is het leggen van ‘de relatie tussen dit klassieke homerische moment waarop de vrouw de mond wordt gesnoerd en sommige manieren waarop in onze eigen hedendaagse cultuur en in onze eigen politiek, van het parlement tot op de werkvloer, vrouwenstemmen in het openbaar niet worden gehoord’. Ze wil begrijpen waarom niet én wat je eraan kunt doen.
Ze vervolgt haar weg door de klassieke oudheid en stuit op de Meamorphosen van Ovidius, waarin mensen van gedaante veranderen. Een thema dat herhaaldelijk terugkomt: ‘het thema van vrouwen die tijdens hun transformatie de mond wordt gesnoerd’. Vrouwen mogen alleen hun mond opendoen ‘als slachtoffer en martelares, meestal om hun eigen dood in te luiden’ of ‘om op te staan en het woord te nemen: om hun huis, hun kinderen, hun echtgenoot of de belangen van andere vrouwen te verdedigen’ of, zoals Hortensia, omdat ‘ze expliciet optreedt als woordvoerder voor de vrouwen (en alléén de vrouwen) van Rome’.
Veel van deze klassieke thema’s steken nu nog steeds de kop op. ‘Vrouwen die een openbare stem opeisen worden als androgyne monsters behandeld’, vrouwen mogen ‘hetzij de belangen van hun eigen groep verdedigen, hetzij te koop lopen met hun slachtofferschap’.
Ook voor de remedie wendt Beard zich tot de Grieken en de Romeinen: ze hadden zelfkritiek en wilde grotere, dieperliggende vragen stellen. ‘We hebben’, concludeert ze, ‘wat ouderwetse bewustmaking nodig van wat we bedoelen met “de stem van het gezag” en hoe we die geconstrueerd hebben’.
Vrouwen aan de macht
De tweede, tot een iets korter essay omgewerkte lezing heeft als thema ‘Vrouwen aan de macht’. Ze begint haar essay met het in 1915 gepubliceerde boek Herland van Charlotte Perkins Gilman, ‘een fantasyverhaal over een land bevolkt door vrouwen, maar dan ook echt alleen maar vrouwen’. De vrede wordt er verstoord, wanneer drie Amerikaanse mannen het eiland ontdekken. Van hieruit maakt Beard weer de sprong naar het hier-en-nu. Haar uitgangspunt is dan, ‘dat ons mentale, culturele prototype van een machtig persoon hardnekkig mannelijk blijft’. Als voorbeeld noemt ze de broekpakken van Angela Merkel en Hillary Clinton.
Om dit te lijf te gaan, wendt Beard zich wederom tot de klassieken: ‘De Atheense toneelkunst in het bijzonder, en de Griekse verbeelding in het algemeen, hebben ónze verbeelding een reeks onvergetelijke vrouwen geschonken’. En dat waren bepaald geen rolmodellen. Toch is dit niet voldoende en de zinsnede ‘Waar ik natuurlijk wél nog iets over moet zeggen, is wat we eraan kunnen doen’ komt, na al deze negatieve beeldvorming, als geroepen. Beard komt met zelfkritiek en ironie als wapen, met het herdefiniëren van het woord ‘macht’, het veranderen van structuren en het ontwrichten van oerverhalen over vrouwen. Het zijn allemaal geen (ver)nieuwe(nde) ideeën, die ze te berde brengt, maar wel ideeën die gemeengoed zouden moeten zijn in een maatschappij waarin misogynie nog steeds aan de orde van de dag is. Alleen daarom al wordt haar boekje ter lezing aanbevolen.
Bewustwording of meer?
In het maken van haar punt, schiet Beard echter wel vaak door en vertelt ze niet het hele verhaal, zoals al uit het voorbeeld uit Homerus blijkt. Je kunt ook niet exclusief zeggen, ‘dat de meeste vrouwelijke hoogtepunten, van de toespraak van Emmeline Pankhurst tot die van Hillary Clinton in de vergadering van de Verenigde Naties in Peking, over het lot van vrouwen gaan’ en met droge ogen een ander hoogtepunt, de lezing die Eleanor Roosevelt gaf voor de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties (1946), veronachtzamen. Roosevelt stond haar hele leven pal voor niet alleen vrouwen, maar ook voor Afro-Amerikanen en arbeiders, om maar twee dwarsstraten te noemen – voor wat zij ‘de Mensheid’ noemde.
Deze manier van inclusief denken en het recht opeisen voor iedereen die op wat voor manier dan ook wordt gediscrimineerd, zou een van de mogelijke oplossingen voor misogynie kunnen zijn, maar Beard komt er niet mee. Ze komt als gezegd met de zelfkritiek binnen de antieke wereld en traditie, maar bij de paar keer dat ze het heeft over het feit dat Lavinia in Shakespeares Titus Andronicus de tong is afgesneden en haar handen zijn afgehakt, opdat ze haar verkrachter niet kan noemen of aanwijzen, ontbreekt de reactie van Levinia’s vader, Titus: ‘Geen handen om je tranen weg te wissen, / geen tong om mij te zeggen wie je schond (…). Zie, Marcus [volkstribuun, EvS], ah, zoon Lucius, kijk haar aan! (…) Lavinialief, laat me je lippen kussen, / of doe me een teken hoe ‘k je smart kan mildren (…). Of hakken we onze handen af? Of bijten / wij onze tong af, slijten wij de rest / van ons gehaat bestaan in stom gebaar?’ (vertaling Willy Courteaux).
Wat uiteraard níet wil zeggen, dat de voorbeelden die Beard noemt er niet toe zouden doen of moeten worden gebagatelliseerd. Een uitwerking op de onderdelen die Beard noemt, kan dan ook worden gevonden in andere literatuur. Wat betreft Homerus bijvoorbeeld in dat van haar collega-classicus Helen Morales, aan wie ze haar manifest opdroeg, en wat het taalaspect bijvoorbeeld aangaat in Opgefokte taal van Judith Butler, die onlangs nog was te zien in een televisieserie van de EO: Sign of Times: gaan vrouwen de wereld redden? Als een nieuw Herland? Maar gelukkig staat er een vraagteken achter – want wat te denken van: Gaan mannen en vrouwen sámen de wereld redden, en hoe dan?
Gelijktijdig met Vrouwen & Macht verscheen van Beard Hoe we kijken met gelovige ogen. Hierin kijkt de auteur naar een vrouwelijk perspectief in kunst en de wijze waarop kunst tot religie wordt.
