Veel van wat Marjoleine de Vos schrijft in haar laatste bundel roept associaties op met de misschien wel meest bekende uitspraak van de Deense filosoof Kierkegaard: Het leven kan alleen achterwaarts worden begrepen, maar moet voorwaarts worden geleefd. Waarbij moet worden opgemerkt dat we ons bij dat ‘begrijpen’ niet al te veel moeten voorstellen. Want daar gaat het bij de gedichten in Hoe verschillig regelmatig mis. Er valt weinig te be-grijpen of te be-vatten. Was het maar zo simpel. Niet voor niets koos De Vos voor een motto van de hand van collega-dichter Hans Tentije.

dat het verleden nooit voorbij is
maar zich ergens anders bevindt –
in de leemten, de wijkplaatsen van herinneringen en vergeten

Na de vragen of dat verleden nu wel of niet voorbij is, en waar het zich dan zou bevinden, rijzen er meteen nieuwe vragen. Is dat verleden wel zo eenduidig als wij vaak – en graag – aannemen? Wat hebben we aan onze herinneringen als dat verleden zich zo moeilijk laat kennen en bewaren?

Odysseus & Penelope

Hoe iets of iemand door de tijd verandert, wekt nogal eens verbazing en verwondering, en niet zelden zelfs verwarring. Des te meer als we dat iets of die iemand al langer niet hebben gezien. We zijn dan immers geen getuige geweest van de veranderingen die in de tussentijd hebben plaatsgevonden. Daarbij speelt mee dat de dingen in het echt toch altijd anders gaan dan in de voorstelling die wij er in onze verbeelding van maken.

Je bent het denk ik wel, ik ken je wenkbrauwboog
de welving van je voet, ik houd zo pijnlijk veel

van wie je was in mij, van mijn geweven beeld
dat niet is jij, die man hier, slapend, aan mijn zij.

Valt er nog wel iets te herkennen als de periode van afwezigheid te lang heeft geduurd. Is de band, opgebouwd uit de unieke, intieme details en honderden herkenbaarheden van allerlei aard, is die band, dat bij-elkaar-horen op zeker moment niet over z’n kantelpunt heen? Wat valt er nog bij te praten als je zo lang geen getuige meer bent geweest van elkaars leven; als je allang niet meer diegene bent die je toen was? Wat heeft het dan nog voor zin?

Een weemoedig besef, dat niet alleen wordt benoemd in het eerste deel, Odysseus keert niet terug, maar ook in de andere drie delen van de bundel: ‘God doet de rest’; ‘Gedichten zeiden dat alles voorbij moest gaan; ‘Het mooie overhemd weer aan’.

Dat gezicht van je

De motieven uit de Griekse mythologie waar De Vos vrijelijk mee speelt, zijn ook zonder voorkennis op dat gebied goed te verstaan, omdat het telkens weer gaat om thema’s die ten diepste menselijk zijn. In alle grote literatuur – van bijbel tot Shakespeare – komen we ze tegen: verlangen en gemis, het gereis en gezoek naar waar en bij wie men thuis is, liefde, dood, verraad, of menen te worden verraden. En de ultieme desillusie: dat wie denkt met de tijd te kunnen spelen altijd aan het kortste eind trekt.

Voorbije uren, dagen, jaren keren nooit meer terug, en de geliefden van wie we ooit afscheid namen meestal ook niet. En mocht die geliefde toch wel terugkeren, dan is het hoe dan ook niet meer de man, de vrouw van wie we eertijds de laatste aanblik in ons geheugen hebben vastgezet.

We praten maar. We wisten niet
dat dit, dit tasten zoeken wijken
dat dit is wat er rest. Dit ben jij nog
een pen die krast over papier.
Ach dat gezicht van je.
Ik krijg het niet meer hier.

Waarmee zich de volgende valkuil aandient. Hoe betrouwbaar is ons geheugen eigenlijk? Niet zo erg betrouwbaar, en dat betreft niet alleen de vertekening die optreedt naarmate de tijd verstrijkt. Meteen al bij het inprenten gaat het mis. We slaan die beelden van onze geliefden tenslotte niet voor niets op. Als het ons niets kon schelen, zouden we immers ook geen moeite doen om iets van hen vast te houden. Maar het kan ons wel degelijk iets schelen. Of nu ons kind voor het eerst alleen op de fiets naar school gaat, ons vriendje een tussenjaar neemt en gaat backpacken aan het andere eind van de wereld, een partner op missie gaat in oorlogsgebied, we slaan dat beeld op omdat we rekening houden met de angstige mogelijkheid dat hij of zij misschien wel niet meer terugkeert.

Wat de aanleiding ook is, het opslaan van zo’n innerlijk beeld is allerminst een neutrale handeling, maar van meet af aan beladen met emotie van welke soort dan ook. Daarmee zijn ook onze opgeslagen herinneringen per definitie gekleurd. Persoonlijk, uniek, niet uitwisselbaar, en valt dus ook niet te controleren of en in hoeverre dat beeld wel klopt met het gegeven dat eraan ten grondslag ligt.

Onnozel wie zichzelf vertrouwt

Dergelijke op voorhand gekleurde, beladen en belaste beelden beschrijft De Vos. En wel op zo’n cryptische wijze dat je je als lezer meermaals afvraagt: hoezo herinnering? Is er eigenlijk wel iets gebeurd, of is zelfs dát een illusie? Een onvast gevoel dat nog wordt versterkt door de rafelige, onafgemaakte zinnen. Alsof zelfs de taal aarzelt of deze gebeurtenissen wel echt hebben plaatsgevonden en echt genoeg zijn om te kunnen worden vastgelegd.

En jij, hoe leef je nu je onbereikbaar bent.
Denkt nog aan mij, voert kleine riten uit
rond wat er rest: een schoen, bikini
die ik ooit, een handgeschreven zoen
sieren de leegte die ik achterliet.
Ben ik het uitgespaarde gat in je bestaan.
Een door jou zelf geschapen vrouw.

Op enkele verzen na die niet zozeer qua stijl als wel qua diepgang uit de toon vallen – te lollig, te gezocht, te voor de hand liggend – is het merendeel van deze bundel van een toon en inhoud die beklijft. Ook als het boek allang dicht is, blijft men in het eigen hoofd bezig met wat zich daar in de loop der jaren allemaal aan herinneringen heeft opgestapeld, en bevraagt men de betrouwbaarheid daarvan. Was hij wel echt zo knap? Was die vakantie eigenlijk wel zo heerlijk? Heb ik het me niet gewoon verbeeld?