Als je de plot vluchtig samenvat, lijkt Maria Stepnova’s jongste geesteskind Italiaanse les zo op het eerste gezicht wel een sentimentele keukenmeidenroman: Russische dokter verlaat zijn echtgenote voor een mooie, mysterieuze jongedame, volgt haar naar Italië, maakt daar kennis met de geneugten des levens, maar dan – stel je voor – gaat het toch nog mis. We zouden Stepnova (1971) echter tekortdoen door dit boek weg te zetten als Bouquetreekskitsch, want deze Russische staat hoog aangeschreven in de hedendaagse Russische literatuur en Italiaanse les is wel degelijk gelaagder en complexer dan vermoed.
Hoofdpersoon van dit boek is Ogarjov Ivan Sergejevitsj, die zoals wel meer personages van Stepnova (zie bijvoorbeeld ook De vrouwen van Lazarus, het boek waarmee ze internationaal doorbrak) tijdens zijn leven de val van de Sovjet-Unie meemaakte. Als kind moet hij het stellen met ‘het beproefde, ascetische instrumentarium van een Sovjetjeugd’. In de grauwe huurkazernes heerst aan alles tekort:
Het kleingeld werd eerst lange tijd opgespaard in een bruin blik van Indische koffie, met een droeve, boezemrijke hoeri op de zijkant. Duur. Iemand had eens getrakteerd. Het werd op grote feestdagen gedronken, met delicate toevoeging van gecondenseerde melk.
Ogarjov wordt liefdeloos opgevoed (‘Moeder strafte hem nooit, maar net als vader prees ze hem ook nooit’) in een deprimerende Moskouse buitenwijk, overigens virtuoos beschreven door Stepnova in een allesbehalve zuinige stijl:
Tot in de jaren vijftig waren hier niet eens buitenwijken – gewoon, een paar dorpjes van niks, omwonden, als door een navelstreng, door een verstomde straatweg, bos, een lus van de rivier de Moskva, uiterwaarden, kleine stille datsja’s. Maar opeens was Moskou verschenen, had zich overal van alle kanten op gestort, als krachtig deeg dat uit de pan rijst, de kleine dorpjes waren niet eens ontruimd, maar verzaagd, alsof ze van de kaart waren geveegd, en in hun plaats rees eerst een fabriek op, en een flinke ook, met vier gebouwen, en vervolgens waren daaromheen, als om een middeleeuwse citadel, overigens aan dezelfde gestandaardiseerde, algemeen menselijke wetten gehoorzamend, in steeds wijdere concentrische cirkels, eerst de gehorige barakken gekomen, toen de flats van vierhoog, stevig, van baksteen.
Grijze muis Ogarjov ondergaat gelaten en zonder op te vallen het communistische onderwijs, vindt hooguit wat afleiding bij Dostojevski en andere schrijvers die de bibliothecaresse hem toestopt, of in kunstboeken. De sovjetliteratuur, die enkel uitdrukkingsmiddel is van een vage ‘nationale gedachte’ en met geen woord rept over ‘wat het belangrijkst en het interessantst was’, boeit hem niet. Grote daden vallen er niet van Ogarjov te verwachten, en ‘zoals dat zo vaak gaat, werd zijn hele verdere leven bepaald door een reeks kleine, ongemerkte stapjes. Stille haakjes, radertjes, onzichtbare tandjes, een lichtblauwe veer, die gewichtloos op de rug van een van vermoeidheid snurkende stier neerdaalt.’
De wind van de geschiedenis raast over Rusland, Ogarjov laat zich gewillig meedrijven, zelfs als die aanzwelt tot een orkaan. Tijdens zijn studie medicijnen en legerdienst geeft Gorbatsjov met zijn perestrojka de aanzet voor een kettingreactie die de ondergang van de Sovjet-Unie zal worden. Na zijn afstuderen, kiest Ogarjov gelaten voor een vreugdeloos huwelijk met Antosjka (‘Op de kliniek kregen ze een set koekepannen met antiaanbaklaag en een friteuse’).
Eindelijk komt er wat passie in het leven van de flegmatieke Ogarjov wanneer hij Malja leert kennen, een jonge Moskouse van rijke komaf voor wie hij Antosjka verlaat. Inmiddels is de Berlijnse muur gevallen en het tijdperk van de Russische oligarchen en het hyperkapitalisme aangebroken. Ogarjov ziet zijn kans schoon om aan de slag te gaan in een peperdure privékliniek. Het leven lijkt hem toe te lachen, een plezierreisje met Malja in Italië kan er gerust af.
Zomergast, romancier en Ruslandkenner Pieter Waterdrinker wees al op een zekere zielsverwantschap tussen Italianen en Russen, wat allebei warmbloedige, passionele, temperamentvolle volkeren lijken te zijn. Iets gelijksoortigs komt bijvoorbeeld ook tot uiting in Het bal in het Kremlin, van de Italiaan Curzio Malaparte. Ogarjov en Malja hebben het dan ook prima naar hun zin in Toscane. Op dit punt begint een stuk dat iets te veel een lofzang van allerlei zinnelijke geneugten lijkt, maar Stepnova zou Stepnova niet zijn als er geen donkere wolken samenpakten boven het Italiaanse tuinfeest. ‘De geschiedenis duldt geen aanvoegende wijs,’ wordt in het slotstuk opgemerkt, en het lijkt erop dat wie als speelbal van het lot geboren is, niet moet denken dat hij voor de rest van zijn leven mortadella en pecorino kan eten in de Toscaanse heuvels. U weze gewaarschuwd: voor een lichte feelgoodroman bent u bij Stepnova aan het verkeerde adres.
