In kwantitatieve zin is het oeuvre van de Amerikaanse Marilynne Robinson (1943) niet heel omvangrijk – er verschenen van haar hand welgeteld zeven boeken tussen 1980 en 2020 – maar de waardering voor die boeken is er niet minder om. Ze is met name bekend geworden vanwege haar roman Gilead die in 2005 werd bekroond met de Pulitzerprijs voor literatuur. In 2012 ontving ze de prestigieuze National Humanities Medal, een onderscheiding die jaarlijks door de Amerikaanse president aan maximaal twaalf mensen wordt uitgereikt. De zogenaamde Gilead-serie begon met het boek Gilead (2004) waarna Home (2009) en Lila (2014) verschenen en eind vorig jaar verscheen Jack. De boeken zijn door thematiek en personages met elkaar verbonden maar ook uitstekend los van elkaar te lezen.

Jack speelt zich af in de jaren vijftig vorige eeuw. Mannen zijn gekleed in  kostuums en dragen hoeden en vrouwen hebben handtassen die passen bij hun schoenen. In St. Louis, waar het verhaal zich afspeelt, zijn de regels duidelijk over wat wel en niet hoort en wat zelfs strafbaar is in de omgang met andere rassen. Della, een jonge, zwarte, vrome lerares wordt op een avond onverhoeds ingesloten op een kerkhof, waar ze zat te werken aan een gedicht. Ze wordt aangesproken door Jack, een vriendelijke alcoholist die wel vaker de nacht lijkt door te brengen op het kerkhof. Aanvankelijk weigert Della om met hem te praten, want Jack is wit en de segregatie is in St. Louis in die tijd nog alomtegenwoordig.

De intelligente Jack weet haar echter uit haar tent te lokken. ‘Laat me raden. De lievelingsdochter van je vader zwerft ’s nachts rond met een ongure blanke. Blootsvoets. Op een kerkhof. Als ze betrapt wordt, zal het schandaal nog eeuwen nagalmen, tot in de verste uithoeken van Tennessee, en zullen alle vreemde details breed worden uitgemeten. Voor altijd. En hij was zo trots op je.’
Vervolgens voeren Jack en Della urenlang een zeer geanimeerd en diepgaand gesprek over grote levensvragen en diepgaande emoties. Ze ontdekken hun gedeelde liefde voor poëzie en literatuur en tegen de ochtend nodigt Della Jack zelfs bij haar thuis uit voor het komende Thanksgivingdiner.

Rode rozen

Omdat het boek vanuit het perspectief van Jack geschreven is, wordt duidelijk wat de invloed van deze ontmoeting op diens leven is. Hij zoekt en vindt een baan, gaat minder drinken en bezoekt de bibliotheek. Hij verdiept zich daar vooral in Hamlet. Qua karakter lijken Hamlet en Jack enigszins op elkaar; ze delen de bijzondere combinatie van impulsiviteit en besluiteloosheid. Wanneer Jack zich bijvoorbeeld met een in een opwelling gekochte enorme bos rode rozen naar het huis van Della begeeft voor het etentje, duurt het uiteindelijk tot diep in de avond voordat hij daadwerkelijk bij haar durft aan te kloppen. De rozen liggen dan inmiddels al in de bosjes omdat hij er bij nader inzien twijfels over had om ze te geven. Ondanks het feit dat Jack er wat sjofel uitziet vanwege een tweedehands kostuum met gerafelde manchetten, is Della toch dolgelukkig om hem terug te zien en blijken ze allebei gevoelens voor elkaar te hebben.

Positieverbetering van het ras

Er breekt een lastige tijd aan voor zowel Della als Jack. Jack komt tot de ontdekking dat Della de dochter is van de imposante bisschop Miles. Haar ‘zeer prominente en achtenswaardige’ familie blijkt ‘ten diepste betrokken [te zijn] bij de positieverbetering van het ras’. Een relatie tussen Della en Jack komt in de optiek van Della’s familie dus niet van pas. Al snel staat er eerst een tante en vervolgens een zus bij Della op de stoep die allebei proberen om haar wat Jack betreft op andere gedachten te brengen. 

Jack twijfelt ondertussen eveneens over zichzelf en over een mogelijke relatie met Della. Hij is zich ervan bewust dat hij haar leven volledig zou kunnen ruïneren; zijn aanwezigheid bij haar thuis zou haar reputatie onherstelbare schade kunnen berokkenen en dat is een risico dat een lerares niet kan lopen. In het ergste geval zou Della in de gevangenis kunnen belanden wanneer mensen alleen al het vermoeden zouden hebben dat zij zouden samenwonen. Hij gaat met een predikant in gesprek over zijn bedenkingen, waarbij hij zichzelf als volgt beschrijft: ‘Ik ben een begenadigde dief. Ik lieg moeiteloos, vaak zonder aanwijsbare reden. Ik ben een kwaadaardig en overtuigd alcoholist. Ik heb geen talent voor vriendschap. De talenten die ik heb, gebruik ik niet. Ik ben me voortdurend en bijna obsessief bewust van alles in mijn directe omgeving wat breekbaar is en ik heb een obsessieve aandrang om dat kapot te maken.’

Gladjanus

Jack blijkt in het verleden inderdaad voor diefstal in de gevangenis te hebben gezeten. Op zijn werk wordt hij vanwege zijn uitstraling Gladjanus genoemd, maar toch voelt de lezer aan dat hij zichzelf tekort doet met bovenstaande karakterschets. Hij schildert zichzelf in het pastorale gesprek bewust onwaardig af, ook omdat hij beseft dat Della in de problemen zou kunnen komen wanneer het tot een echte relatie zou komen. Anderzijds zegt hij over zijn liefde voor Della in een volgend gesprek dit: ‘Ik zal haar trouw zijn. Ik geef haar mijn erger-dan-nutteloze trouw, tot de dood ons scheidt. Als ik haar soms ontrouw ben, omdat dat in mijn aard ligt of omdat ik me laat overhalen door de meest overtuigende en volmaakte redenen die er op deze wereld bestaan, dan zou dat mijn einde betekenen, wat een opluchting kan zijn.’ Uiteindelijk voert Della’s familie de druk steeds verder op en maakt Jack plannen om zijn leven elders voort te zetten. De grote vraag is of Jack in staat zal zijn om de grootst mogelijke diefstal te plegen, namelijk het ‘op sluwe wijze stelen van geluk uit de klauwen van wettelijke verbodsbepalingen’.

Geen waardeoordeel

Jack is een fraaie roman over een op het eerste gezicht onmogelijke liefde. De prachtige dialogen laten een ander beeld van Jack zien dan de zwaarmoedige hersenspinsels die hij heeft wanneer hij alleen is. Della begrijpt Jack en beschrijft hem heel raak als een persoon ‘die leeft als iemand die al overleden is’. Het is bijzonder dat Robinson geen waardeoordeel geeft over de situatie waarin Jack en Della zich bevinden wat betreft de segregatie. Net als Jack en Della moet de lezer het blijkbaar doen met een aantal gegevens waar je best wat van kunt vinden, maar die onveranderbaar zijn. Het onrecht dat Jack en Della door de maatschappij respectievelijk door familie kan worden aangedaan komt daardoor wel in balans.

Robinson heeft een bijzondere gelaagdheid in haar roman aangebracht die ook nieuwsgierigheid oproept naar de andere Gilead-romans. De relatie tussen Jack en zijn vader bijvoorbeeld is verstoord en er is ook een broer die af en toe wat geld achterlaat in het pension waar Jack verblijft. Het zijn wat losse eindjes die redenen genoeg bieden om ook de andere romans uit de serie te gaan lezen.

Genade

Het meest aantrekkelijke van de roman zijn de zeer inhoudelijke en interessante gesprekken die Della en Jack voeren over de meest uiteenlopende onderwerpen. Ze gaan onder meer over zonde, over breekbaarheid, over literatuur en poëzie, over schaamte, over trouw, over de ziel en – en dat is misschien wel het mooiste gesprek – over genade. Ze zijn een bewijs van Robinsons schrijftalent en zetten de lezer aan het denken. De intelligente discussies zorgen er – in combinatie met de vraag of er een toekomst zal blijken te zijn voor Della en Jack – voor dat Jack een roman is die de lezer van het begin tot het einde weet te boeien.