Terwijl Vallen is als vliegen nog overal geroemd wordt als welhaast het beste Nederlandse boek van 2019, zou men bijna vergeten dat ook De ochtend valt van Manon Uphoff herdrukt werd. Deze opvallende novelle die in 2013 werd bekroond met de Opzij-literatuurprijs verscheen eind 2019 in een nieuw jasje, mooi geïllustreerd met tekeningen van Sylvia Weve. Subtiele, suggestieve novelles zijn niet nieuw voor Uphoff. Ook met De vanger (2002) en De bastaard (2004) bekoorde ze haar lezers.
De ochtend valt is een bijzonder korte novelle. In amper 62 bladzijden vertelt ze het verhaal van een ontwricht gezin ergens in de jaren zestig in Engeland.
Suggestieve overheerst
Ook hier is de suggestie vaak veel belangrijker dan wat er werkelijk geschreven staat. Alles wordt gezien vanuit het gezichtspunt van de tiener Michael, die vanaf het begin duidelijk maakt: ‘Wij zijn normale kinderen, in een normaal huis.’ Niets is minder waar. Centraal staat een ingrijpende gebeurtenis in het gezin. Op een avond is Michael getuige van de moord van zijn vader op zijn moeder. Althans dat ziet of denkt hij gezien te hebben. De volgende ochtend ligt op de keukentafel een eenvoudig briefje in het handschrift van zijn moeder: ‘Jongens, vergeef me, het spijt me, ik moet hier weg, zo kan het niet blijven.’ Vader houdt vol dat ‘Mah’ is weggegaan en dat ze wel zal terugkeren. Wat de waarheid is, blijft in het midden en is ook niet belangrijk voor het verhaal. Michael begint zich vragen te stellen over wat hij al dan niet gezien heeft, maar beseft dat de toekomst van het gezin op zijn schouders rust.
Ontspoord gezin
Na verloop van tijd begint de herinnering aan de gebeurtenis en aan de moeder te vervagen, bij iedereen van het gezin. Michael neemt de taken van zijn moeder over: wassen, koken, poetsen en de zorg voor zijn vader, broertje Glenn en zusje Natalee. Dan blijkt algauw dat het hier niet gaat om een doorsnee gezin. Het is een ontspoord gezin dat probeert het hoofd boven water te houden. De lezer ontdekt dat er heel wat speelde in het gezin, ook voor moeder ‘vertrok’.
‘Mah was bezig de binnenkant van haar linkerarm te bewerken met een scheermesje, met lange verticale halen. Het was een bizar gezicht omdat ze het deed aan de ontbijttafel, tussen de broodjes en beschuitjes met aardbeienjam door.’
Zelfverminking, zelfverloochening en verwaarlozing zijn prominent aanwezig in het gezin. Alles speelt zich af in de beklemmende sfeer van het huis. De lezer zit mee opgesloten in de bedompte, kille ruimte en krijgt een claustrofobisch gevoel. Die beklemming zit ook in het hoofd van Michael die samen met de rest van het gezin een eenzaam bestaan leidt.
Wrang gevoel
Uphoff brengt heel subtiel verschillende thema’s aan. Die moeten aangevuld worden door de lezer zelf. Ze werkt met heel veel witregels, die niet alleen het gemis van de moeder suggereren, maar evenzeer ruimte bieden aan de lezer om na te denken en in te vullen. Uphoff blijft spaarzaam met informatie en doet een beroep op het inlevingsvermogen van de lezer. De harde realiteit van misbruik en incest wordt niet als dusdanig genoemd, maar is tussen de regels aanwezig. Daarnaast zoekt de lezer naar de waarheid achter het verhaal, de juiste toedracht van wat Michael zag. Voortdurend balancerend tussen fantasie en werkelijkheid die ook aanwezig is in het hoofd van Michael. De stijl van korte en suggestieve beelden werkt wonderwel. Er wordt vaak meer gezegd in wat niet beschreven wordt. Na lezing leg je deze krachtige novelle niet zomaar opzij. Wat blijft is een wrange mengeling van medelijden en hulpeloosheid, en een hoofd vol tegenstrijdige gedachten.
