Onlangs verscheen het boek Duizend-en-een manieren om jood of moslim te zijn. Nee, daarover gaat het hier niet, maar de essaybundel Wolf zou net zo goed Duizend-en-een manieren om vrouw te zijn hebben kunnen heten. Of, liever: dertien manieren, want uit zoveel essays bestaat het. Allemaal geschreven door een, meest jonge, feministische vrouw. Dat er nog vele andere manieren zijn, moge duidelijk zijn. Schrijver en journalist Maartje Laterveer die de bundel samenstelde, wijst er in haar inleidende stuk zelf ook min of meer op. Het vrouwbeeld wordt, concludeert zij, de laatste tijd steeds diverser, maar er is een constante: vrijheid, dat in de klassieke zin van het woord zoveel betekent als het leven in eigen hand nemen, worden wat je wilt, kleden zoals je je wilt en net zo vrij zijn als mannen.
De wolf
De titel van de bundel is een reminiscentie aan de achternaam van Virginia Woolf (A room of one’s own) en slaat tevens op ‘een uitermate slim en vriendelijk dier dat alleen aanvalt wanneer het nodig is’. Een dier ook dat respect afdwingt en buitengewoon intelligent is.
Journalist en schrijver Yaël Vinckx komt in haar essay op de wolf terug. Een wolf die ‘doodgemoedereerd in haar eentje in het park struinde’. Vinckx wachtte niet op haar prins op het witte paard. Ze ging in alles haar eigen weg, ontwikkelde zich tot powervrouw, one of the boys. Maar het roer ging om… Haar conclusie is dan ook: ‘Misschien moeten we meer zijn als de wolven (…): de taken eerlijker verdelen (…), elkaar helpen (…), ieders talent herkennen, erkennen en gebruiken (…). Schat empathie en harmonie op waarde’. Een conclusie die doet denken aan anekdotes en essays van Rebekka de Wit, Afhankelijkheidsverklaring. Ook over vrijheid, maar dan in de klassieke zin.
Vrijheid
Iets soortgelijks treffen we aan in het essay van Naema Tahir, de Brits-Nederlandse schrijfster en juriste van Pakistaanse origine. Zij stelt dat de aanslag op de Twin Towers ‘wereldwijd een heftig debat deed losbarsten over Westerse normen en waarden, zoals vrijheid en gelijkheid, en de vraag of mensen uit andere culturen die normen en waarden wel deelden. Onderdeel van dat debat was de positie van de oosterse vrouw’.
Vrouwen die vasthouden aan hun tradities en volledige individuele vrijheid afwijzen ten gunste van hun gemeenschap.
Vrijheid is een kernwoord dat in de meeste essays terugkomt. Soms verkeert vrijheid in zijn tegendeel, zoals in de bijdrage van theaterredacteur en schrijfster Herien Wensink. Zij is zich ervan bewust, net zomin als mannen, vrij te zijn van vooroordelen: ‘Kritische, felle, uitgesproken vrouwen vind ik vaak “heftig” of “moeilijk” en ook een beetje eng (…). Maar mijn god, wat zou ik soms graag zijn zoals zij.’
Technologie
Vrij om boosheid te uiten, zodat anderen iets over haar leren en het contact verder brengen. Het essay van schrijfster en onderzoeksjournalist Emy Koopman neemt een andere wending. Voor haar, bij wie de baarmoederhals werd verwijderd, betekent vrijheid ‘voorbij de baarmoeder en de vagina kijken’. Het zou volgens haar betekenen, dat mensen met het MRK-syndroom (wel xx-chromosomen en eierstokken, maar geen baarmoeder en inwendige vagina) ‘wellicht ook niet de wens hebben om een “echte vrouw” te worden’.
De Vlaamse historicus Anaïs Van Ertvelde tempert het beeld van vrijheid ook iets: dingen zijn zelden zo bevrijdend als ze lijken. Zij is geboren met een korte rechterarm en een prothese zorgde ervoor dat technologie voor haar nooit waardevrij was. ‘Geen blije, vrije keuze’. Maar er is ook een keerzijde, wanneer ze ‘de vrijheid van de beperking’ voelt. ‘Ik weet namelijk maar al te goed dat er niets te doen valt aan mijn korte arm, en die wetenschap maakt mij vrij.’ Technologische vooruitgang, stelt zij, biedt niet per definitie meer vrijheid.
Vrijheid en geluk hoeven dan ook niet samen te gaan, zoals literair criticus Bo van Houwelingen tenslotte aantoont. Zij dacht vrij te zijn op het moment dat ze in Amsterdam op kamers ging wonen, weg van haar moeder die haar dochter niet in netpanty’s en lakschoentjes wil zien lopen. Ze bleek ‘ongelukkig, maar vrijer dan ooit’. In die volgorde. ‘De geleefde werkelijkheid’ is, zoals ze met Simone de Beauvoir zegt, ‘weerbarstiger’.
Persoonlijke stem
Een andere constante in de essays is, naast het thema ‘vrijheid’, zoals hierboven ook duidelijk naar voren kwam, de persoonlijke invalshoek van de schrijvers. Persoonlijke ervaringen en anekdotes maken deze bundel tot een unieke stem binnen het huidige feminisme debat. Een stem die steeds vaker doorklinkt. Niet alleen in de hiervoor genoemde bundel van Rebekka de Wit, maar ook in het grensoverschrijdend boek Loslopen van Laura van der Haar, waarin niet een wolf leidend is, maar een hond, Takkie. Het sterker door laten klinken van de eigen (kleine) ervaringswereld die tegelijk zo universeel is, is wellicht tekenend voor de eenentwintigste eeuwse (vrouwelijke?) essayistiek.
Deze bundel is dan ook een waardevolle bijdrage aan de huidige stand van het feminisme debat. Niet het zoveelste boek over dit onderwerp, maar een dat benadrukt dat er duizend-en-een manieren zijn om vrouw te zijn.
