Alles voor een nieuwe kinderwagen!

In de proloog vernemen we vanuit het perspectief van een pasgeboren maar al wereldwijs jongetje, dat zijn vader, de 24-jarige acteur Moritz Akkerman, met diens Vlaamse schoonvader Gaston en zijn neef Ari per trein naar Berlijn vertrekt. In een tijd dat Duitsland al in de ban is van Hitler, gaan zij daar de Duitstalige versie van de film Dood water inspreken.

Het verhaal begint in de trein. Moritz vindt het moeilijk om zijn pas bevallen vrouw alleen te laten, maar sust zichzelf met de gedachte dat hij haar in ieder geval blij gaat maken met een nieuwe kinderwagen. Neef Ari krijgt de filmblikken ternauwernood door de douane geloodst en eenmaal op hun bestemming bemoeit Moritz zich met een nazistisch opstootje maar hij wordt door zijn schoonvader daaruit weggetrokken. Later in een café wordt Moritz door twee nazistische partijgenoten als Ariër bestempeld, hoewel hij in werkelijkheid vier joodse grootouders heeft.
Het is duidelijk wat Moritz van het politieke klimaat in Duitsland vindt. Met cynisch commentaar ziet hij een militaire parade langstrekken:

‘Omhuld door wolken opwaaiende stuifsneeuw nadert een stampende colonne soldaten. Ze lopen met zware bepakking in een vreemd ritme dat ze op een balletschool voor hinkepoten moeten hebben geleerd, het kan niet anders dan dat hen dat een collectieve knievergroeiing op zal leveren. Strak geregisseerde nekverrekking. Rollende donder, aanzwellend en verdwijnend.’

Moritz raakt tijdens het nasynchroniseren van de Nederlandse film in de ban van de filmster Ilyane. Zij ziet blijkbaar ook wat in hem, want ze neemt hem mee naar haar luxe villa. Daar ontmoet hij twee andere joden, Werner Morgenstern en de Hongaarse toneelschrijver Horváth, beiden vroegere minnaars van Ilyane. Terwijl hijzelf van meet af aan niets van de nazi’s moet hebben, krijgt Moritz over de opstelling en de motieven van Ilyane geen hoogte. Ze lijkt de rol te spelen van een vamp, die een man kan maken en breken.

Moritz komt in een verdere gewetensstrijd terecht als een Duitse regisseur hem vraagt of hij als deskundige nog twee weken kan meewerken aan de Duitse versie van Lucifer. In dat toneelstuk van Vondel komt deze engel in opstand  tegen God omdat die hen heeft gedegradeerd ten opzichte van de mensen.
Neef Ari, die zich inzet voor de opvang van Joodse kinderen, raadt hem af om op dat verzoek in te gaan, maar zijn schoonvader Gaston vindt dat hij het maar moet doen. Twee weken zijn snel voorbij en het levert een aardig centje op. Moritz zelf wil niets liever dan in de nabijheid verkeren van zijn liefje Ilyane en rechtvaardigt zijn langere verblijf door te denken aan de nieuwe kinderwagen.

Gedurende een tussentijds verlof is de sfeer tussen Moritz en zijn vrouw slecht. Zij is het niet met zijn besluit eens en hoeft geen nieuwe kinderwagen. Moritz zet echter door. Hij praat over de voorstelling met een vriend, die van mening is dat er in morele zin iets moois van te maken is. Eenmaal terug in Berlijn, zet Moritz al zijn krachten in om een goed product af te leveren. Hij neemt daartoe zelfs de touwtjes in handen, maar moet tenslotte zwichten voor ingrepen van hogerhand. Hij mag nog blij zijn dat hij gewoon naar zijn eigen land kan terugkeren. Zijn tweeledige dubbelspel, zowel door zijn geheime liefde voor Ilyane als door het verzwijgen van zijn Joodse identiteit, kon hem gemakkelijk de kop kosten.

De stijl is realistisch, maar soms zitten er opmerkelijke versnellingen in, als Moritz in paniek allerlei waanbeelden voor zich ziet. Dit is bijvoorbeeld het geval als hij na een repetitie met Ilyane in haar sportwagen stapt en ze door Berlijn scheuren. ‘Moritz ziet achter zich twee zuilen instorten, de brokstukken rollen geluidloos de trappen af, een van de koepels van de kerken aan weerszij van het theater zakt in, overal vluchten zwijgende mensen voor hen uit die in paniek in de grond verdwijnen, ….’

Het dilemma van Moritz over de opstelling van een acteur in de nazi-tijd voegt een nieuw hoofdstuk toe aan de veel beschreven verhouding tussen toneel (of film) en politiek. Het beste voorbeeld is de film Mepfisto naar een roman van Klaus Mann, maar ook in Julia van Otto de Kat wordt dit onderwerp aangeroerd. In dat laatste boek is de geliefde een Duitse vrouw, die actief is in het verzet.

De fraaie foto op de omslag is een sfeer-opname uit 1935 van Unter den Linden. Wat mij betreft had daar een treffender titel boven gekund. Dramatiek genoeg in dit verhaal, dat door de vader is overgeleverd aan het inmiddels zelf op leeftijd gekomen jongetje.

Lucifer onder de Linden

Auteur: Hans Croiset
Verschenen bij: Uitgeverij Cossee (okt. 2010)
Prijs: € 19,90